De Russen denken en voelen anders dan wij, aldus voormalig Amerikaans buitenlandminister Kissinger. Dat wordt volgens hem in het Westen te weinig onderkend. Het wordt soms samengevat in het literaire cliché de Russische ziel. Wat is dat dan?
Op internet vind je artikelen en cursussen, maar ik nam een eigen insteek. Een begin van antwoord vond ik in een boek van, maar ook over Fjodor Dostojevski (1821-1881) (1). Naar het einde van zijn leven stond hij voor een toespraak lijnrecht tegenover zijn collega-schrijver Ivan Toergenjev (1818-1893). Deze laatste had Europa gevonden en in zich opgenomen, hij was een universeel (wereld)burger geworden, overleed trouwens in Bougival, Frankrijk. Dostojevski daarentegen zat vol Russische romantiek over het dagelijkse leven van de Russische boer: eenvoudig, gebonden aan zijn grond, niet-intellectueel, godvrezend, gehoorzaam. Dat is het echte Rusland, niet de intellectuele salons van Sint-Petersburg, een stukje nagemaakt Parijs, waar een dunne toplaag zich vermaakte in hoogstaande literatuur en andere kunsten en een Europese elite-cultuur aanhing. Westerse intellectuelen menen soms - een beetje blasé! - dat Rusland bij Europa hoort, welnu de Russische boer had niets te maken met de verfijnde, mondaine elite, die Europa nadeed, hij is geen Europeaan, hij is Rus.
Het ophemelen van de eigenheid geschiedt overal ter wereld en dus ook in Rusland. Het krijgt hier een eigen vorm. Het eenvoudige, landelijke en godvrezende leven van de grote massa groeide uit tot de nationale overtuiging van uitverkoren volk, dat het Rijk Gods moet verwezenlijken op aarde. Gevolg is grootheidswaan en goedpraten van oorlog als een heilige missie. Het individu is ondergeschikt aan de Grote Idee en mag worden opgeofferd aan de abstracte wensdroom. De orthodoxe kerk is er het symbool van, door Poetin erkend en gerespecteerd.
Je ziet nog andere aspecten, die samen de Russische ziel vormen. Met name de collectivistische neiging tot eenheid achter een absolute leider, ontstaan of in elk geval bij generaties ingeprent sedert het tsarendom. De elites dienden de tsaar en de lijfeigenen dienden de elites. Een middenklasse kon zodoende niet ontstaan. Denken wordt niet aangeleerd, de gelederen worden gedwongen gesloten, een eigen mening is ongewenst, de intellectueel stelt zich buiten de werkelijkheid en de wet.
Nog een aspect is wreedheid. Verbanning naar Siberië in een ijskoude en ontmenselijkende omgeving is een normale handelwijze. Dostojevski zelf werd slachtoffer van deze wreedheid. Hij werd veroordeeld tot 8 jaar dwangarbeid om zijn sympathie voor de radicale ideeën van de socialist Petrasjevski. Onverwacht werd het vonnis herzien: hij kreeg de doodstraf. Hij werd onderworpen aan een schijnexecutie, waarbij zelfs een pope ten tonele werd gevoerd. Deze ervaring heeft Dostojevski getekend.
Ook eer, gevoeligheid aan erkenning, lichtgeraaktheid, vlug gekwetst zijn in het nationaal gevoel lijkt een kenmerk. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was het grootste drama uit de Russische geschiedenis, aldus Poetin. Ze willen meetellen in de wereld en het gevoel te worden overvleugeld door de Chinezen is een nationale open wonde. Poetin moet op bedevaart naar Peking, dat was eerder andersom.
In de grond verschilt het Russische nationalisme niet van andere soorten nationalisme. We hebben er in Europa ervaring mee: Hitler was er een extreme uitwas van. Verschillen zie je in de schaal waarop - het is een zeer groot land - , de vergoddelijking, het fanatisme en het gebrek aan ook maar enige politieke speelruimte. Je zou zelfs kunnen stellen dat Poetin een nieuwsoortige tsaar is. Wie de Russische ziel niet begrijpt is een tegenstander.
Je kan uiteraard niet om Poetin heen. Hij gebruikt het Russische nationalisme voor eigen rekening. Als voormalig KGB-agent in het Duitse Dresden moet je bij hem niet zoeken naar spirituele drijfveren, hij speelt ze slechts uit omdat het in zijn kraam past, zie zijn geflirt met de Russische Orthodoxe Kerk. In werkelijkheid is hij een machtspoliticus van de zuiverste soort. Overleg is goed om de tegenstander in slaap te wiegen, hij is niet uit op een compromis. Hij moet en zal het grote Russische Rijk in ere herstellen, dat is zijn roeping. Het is verleidelijk in zijn Russische ziel te kijken! En wat meen je dan te zien? Grootheidswaan om het herstel van iets dat definitief voorbij is. Het lijkt een persoonlijke obsessie, die door de slaafse volgzaamheid van zijn achterban alle ruimte krijgt. Je kan er psychologen op loslaten, de kwestie is dat je hem op het terrein moet antwoorden.
Is de oorlog in Oekraïne daarmee een kwestie van één persoon geworden? Moeilijk te zeggen, de westerse antennes in Rusland reiken niet ver genoeg om de vraag te beantwoorden. Ook westerse specialisten met persoonlijke ervaring in Rusland, zoals de Nederlandse publicist en schrijver Pieter Waterdrinker, weten het niet.
De Russen vonden argumenten om zich belaagd te voelen. Het oprukken van de NAVO tot binnen hun voormalige satellietstaten is een objectief argument. Je kan het niet weerleggen door het principe van eigen keuze van deze soevereine staten voor de NAVO, zoals Jens Stoltenberg (2) doet. Het gaat inderdaad niet om theoretische beginselen, noch om juridische teksten, het gaat om de machtspositie op het terrein. Afspraken en verdragen zijn goed voor zolang het duurt, zie ook de relatie van Trump tot de NAVO. Het Westen heeft er zich serieus op verkeken. Het klassieke antwoord van overleg en niet reageren op het terrein wordt in Moskou beleefd als zwakte en aansporing om door te gaan. Stoltenberg komt weliswaar over als een eerlijk politicus, altijd op zoek naar het compromis, maar hij deelde in de passieve houding van Duitsers en Fransen, die vooral het gesprek wilden open houden, want misschien valt Poetin dan niet aan! Imperialistische neigingen kan je tijdelijk bezweren met overleg en verdragen, maar als het maar voor de show is zal het ventiel toch op een dag open moeten. Economische samenwerking, zoals Stoltenberg voorstaat, is prima, maar je moet ook een vuist kunnen en vooral willen maken. Concreet: de dreiging om bij een inval in Oekraïne lucht- en zeeruim te sluiten en Russische vliegtuigen neer te zullen halen, schepen en de Krimbrug te bombarderen en de doorgang doorheen de Dardanellen en de Oostzee af te sluiten. En tegelijk de uitnodiging om te praten en toe te werken naar een voor de Russen leefbaar compromis, dat voor hen geen gezichtsverlies inhoudt. Plus de bereidheid te handelen, eens het zover is. Het is een zeker risico, maar Poetin speelt hoog, dus moet je reageren. En de Chinezen willen niet dat hij kernwapens gebruikt, wel dan?! Waarom dan Oekraïne niet snel opnemen in de NAVO?! Dat de NAVO een defensief pact zou zijn en dus niet tussenbeide kan komen, is praat voor de vaak en eens te meer een zwaktebod tegenover de Russen. Niet alleen bewapent de NAVO Oekraïne, maar de NAVO kwam actief tussen in Afghanistan en Libië. Een beetje serieus dus…De Russen zijn alleen gevoelig voor macht, niet voor democratische praatjes. De NAVO, Duitsland en Frankrijk: veel te slap. En de Amerikanen? Bewapenen, maar niemand mag winnen, Oekraïne niet en Rusland niet, zo blijft de wapenexport gegarandeerd.
Al bij al is de Russische ziel een concept van en voor intellectuelen, dat toch vooral een romantische voorstelling is van een geïdealiseerde werkelijkheid, samengesteld uit nationalisme, religieuze legitimering en collectieve volgzaamheid. De Russische ziel is een goed excuus voor het Russisch gevoel van vernedering door de Westerse wereld. Het is nodig de Russische ziel te doorprikken op haar werkelijk gehalte: zij is een alibi en een uitwas van wat in beginsel een normaal en aanvaardbaar nationalisme zou kunnen zijn. Daarom is zalven slechts goed zolang de stok zichtbaar blijft. Mits het vooruitzicht op een echt hoge prijs en met een militaire reactie op de bezetting van de Krim zou Poetin wellicht getwijfeld hebben. Dat geeft Stoltenberg op het einde van zijn boek toe.
In oktober was de Russische schaaklegende Garry Kasparov in Antwerpen voor een simultaanwedstrijd, waaraan o.a. ook burgemeester Els van Doesburg deelnam. De media berichtten over zijn voorkeur voor mosselen-friet. Men miste de kans op een diepgaand interview over de oorlog, de motieven en de positie van Poetin en de Russische ziel. Iemand als Jan Balliauw van de VRT had dat perfect gekund. Je vermoedt dat Kasparov de Russische ziel literair zou duiden en het politieke misbruik ervan aan de kaak zou stellen. De Russen zijn als alle mensen op aarde: ze willen vrede en welstand, dat zou hij haast zeker betoogd hebben, zo nuchter kennen we hem…
In de jaren 60 toerden militaire orkesten en zangkoren van de Sovjet-Unie door de wereld en maakten indruk, ook op mijn jonge geest, ergens in Brussel. Ze zongen, in uniform en op maat wiegend van links naar rechts: les Russes ne veulent pas la guerre!
Noten:
(1):Dostojevski, F., Een lieve meid, Athenæum/Polak & Van Gennep, 2025, zie het voorwoord van Bas Heijne.
(2):Stoltenberg, J., On my watch, Hollands Diep, 2025, meeslepend persoonlijk getuigenis van 10 jaar Secretaris-Generaal van de NAVO.
Herman van Schoten, Armaçao de Pêra, Portugal, 25/11/2025.
Alle rechten voorbehouden: vanschotenherman@gmail.com.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten