Aanraking ! De hedendaagse mens is er bijzonder gevoelig voor. Het heeft geleid tot wetgeving ter bescherming van wat privacy wordt genoemd en waarvan de bij het publiek meest bekende voorbeeldongewenst sexueel gedrag is, verbaal, nonverbaal en lichamelijk. Waarom deze gevoeligheid juist in deze historische fase tot politieke actie heeft geleid zou nader onderzoek verdienen. Het onbedoeld effect : je houdt je in om iemand een schouderklopje te geven, in het bijzonder als man tegenover een vrouw. Overgevoeligheid is een ander gevolg, de voelsprieten staan bij sommigen haast permanent afgesteld op alarm.
Een van de redenen is dat iedereen naar buiten komt, men blijft niet meer in zijn kot, om een actuele uidrukking te gebruiken. Jan en alleman neemt tram en bus en vliegtuig en gaat op vakantie naar dezelfde plekken als iedereen. Mijn moeder zou zeggen : de mensen blijven niet meer thuis. Er is met andere woorden veel meer massa op de been dan pakweg 30 of 50 jaar geleden. De confrontatie met aanraking is dan ook een dagelijks risico geworden. De massa is een bedreiging. De tram elke dag in Antwerpen en de Antwerpse Meir op zaterdag : liever niet.
Een andere reden is de leefstijl. Mensen gedragen zich heel verschillend, zien er ook verschillend uit qua kledij, kapsel, manieren van zich bewegen en van praten, gedragsnormen in de openbare ruimte. Er komt elke dag een stoet raar volk op je af.
Nog een reden kan diversiteit zijn. Al dat vreemd volk, wat moet je er mee ? Zet je op de Antwerpse Groenplaats een half uur op een bank en bekijk wat er allemaal aan je voorbij komt. Ze zullen je toch niet aanspreken, laat staan besmetten ? Deze bezorgdheid leeft, terwijl er nooit in de media over gesproken wordt.
De egocultuur draagt ook een negatief steentje bij. Niemand moet mij de wet voorschrijven en ik spui overal mijn mening over !
Kortom, de homogene samenleving is weg en vervangen door een heterogene, wat in dit bestek een betere verwoording is dan divers, wat als ideologisch dwingend overkomt.
De dreiging van het andere komt o.a. tot uiting in het afsluiten en beveiligen van je woning, tot en met alarminstallaties toe. Ooit merkte een collega op dat het toch merkwaardig is dat wij onze huizen en tuinen afsluiten, waarom de tuinen niet gemeenschappelijk verbinden ? Hij meende origineel te zijn, maar had geen notie van massapsychologie.
Ja, ook zonder wetenschappelijk onderzoek kan je, met wat gezond verstand, een eind komen in het zoeken naar verklaringen voor de aanrakingsangst.
Komt daar nu corona bovenop ! Je vraagt je af of handen schudden nog ooit terug normaal zal worden. En het omarmen en kussen van vrienden en bekenden. In de westerse wereld was het gebruikelijk, al verschilde de intensiteit en de modaliteit. Op de Franse werkvloer bijvoorbeeld werden handen gegeven ’s morgens bij binnenkomen en ook weer ‘s avonds bij vertrek, wat we in Vlaanderen eerder overdreven vonden. Op recepties wordt er gekust, ook mensen, bij wie je dat liever niet zou (moeten) doen. Je wil eigenlijk dat het volkomen vrijwillig gebeurt, zoals bij de kuskesdans, die in de regel gevolgd wordt door een dichte trage. Maar precies dat vrijwillige onthult dan meteen wie je mag en wie niet en dat is zoveel als het doorbreken van een sociale code.
Groene politici hebben daar geen moeite mee, ze weigeren pertinent politieke tegenstanders een hand te geven, wat in pre-coronatijd als onfatsoenlijk werd beschouwd. Maar nu is dat alles weggevallen, sterker, je houdt afstand en je draagt een mondkapje. Je kan je zelfs afvragen of deze culturele gewoonte eigenlijk wel zo normaal was, zowel in lichamelijk als in geestelijk opzicht. Virologen wijzen erop dat de najaarsgriep best eens zou kunnen meevallen, precies wegens de geldende afstandregels. Dat zou dan een voorbeeld kunnen zijn van onze gewoonte te dicht bij elkaar te komen.
Zou het een ramp zijn, blijvend afstand houden ? In landen als China en Japan geldt het als maatstaf in de openbare ruimte. Corona kan er een beslissende zet aan geven, het is wennen, maar is het erg ? Je kan je erop instellen en aanraken leren beperken tot de privé-sfeer. Daar komen Chinezen wel degelijk tot elkaar, zie het bevolkingscijfer !
Het individu kan een openbaring zijn, de Ander in wie je je verliest en met wie je één wordt. De Ander kan ook bedreigend zijn. De blijf-van-mijn-lijf-huizen spreken voor zich. Ongewenste en zelfs gewelddadige aanraking is een risico bij partnerkeuze.
Ook de massa kan een openbaring zijn. Symbool is het voetbalstadion. Men voelt zich één en staat dicht op en tegen elkaar, de toevallige en niet te vermijden aanraking is niet bedreigend. Stel je voor dat een supporter aan zijn buurman op de tribune zou zeggen : raak me niet aan ! De betoging en het feest zijn situaties met gelijkaardige sentimenten. Men voelt zich opgenomen in een groter geheel, men voelt zich haast even één Lichaam en één Ziel, allen voor hetzelfde, Heilige doel.
Maar ook dan kan de dreiging in de pan slaan. De massa, die zich aanvankelijk manifesteerde als één lichaam en ziel, kan plots overgaan tot geweld. Dranghekken worden omver geworpen, er wordt met meubilair gegooid, de suppoosten houden het niet meer binnen de perken. Daarom werd om de staanplaatsen hoge draadafspanning voorzien, zodat de supporter in een kooi zit als een wild dier, een vergelijking die opgaat bij een uitzinnige groep. De massa is in zichzelf gewelddadig omdat zij zich machtig weet. Maar de individuele deelnemer is niet uit op het opvangen van rondvliegende voorwerpen of vijandige vuisten. Evenmin wil hij door de zijnen onder de voet worden gelopen, noch traangas over zich heen krijgen. De massa gaf dus een tijdelijk of vals gevoel van veiligheid en eenheid. In de grond is zij labiel. De infiltratie van provocateurs is eveneens een factor, zie de casseursin de betogingen van de gilets jaunes. Dan zijn er nog de politieke manifestaties direct gericht tegen politici. Khadija Arib, voorzitster van de Nederlandse Tweede Kamer, kloeg over de veelvuldige manifestaties op het Plein, ervaren als zeer intimiderend. Meer en meer gaat het gepaard met geschreeuw tegen buitenkomende politici en zelfs fysiek aanklampen. De coronamaatregelen zijn de recente aanleiding voor de toename van dergelijke manifestaties met een dreigend karakter.
De inherente dreiging die van de massa uitgaat werd en wordt traditioneel bezworen door procedures : liturgie, stakingsregels, vieringen, vasten, tegengeweld door de sterke arm, rechtbank, boetes, schorsingen. De massa wordt aldus ingekapseld en verliest deels haar dreigend karakter. Zodra zij echter beschikt over nieuwe middelen, ontstaat een nieuw gevaar en maakt men zich nieuwe zorgen. De sociale media zijn zo’n voorbeeld, dat de overheid (nog) niet in de hand heeft. Leiders profiteren daarvan, door hun uitstraling en boodschap slagen zij erin de massa naar hun hand te zetten en haar dus te temmen. Aldus ontstaat een nieuw gevaar : de blinde trouw aan de Leider, waarvan historische voorbeelden genoeg. De aanraking krijgt hier iets bovennatuurlijks, bijvoorbeeld de Leider mogen aanraken – ook nu nog - , of, in vroeger tijden, de zoom van zijn gewaad kussen, of een relikwie.
Het gaat wellicht nog dieper. Ook zonder geweld is de gevoeligheid voor aanraking groot. Elias Canetti (1) verwoordde het raak : voor niets is de mens meer beducht dan voor aanraking door iets onbekends. (…) Alle afstanden die de mensen om zich heen geschapen hebben, zijn door deze aanrakingsvrees ingegeven. (…) Deze weerzin tegen de aanraking verlaat ons ook niet wanneer we ons onder de mensen begeven. (…) De promptheid waarmee men zich voor een onopzettelijke aanraking verontschuldigt, de spanning waarmee deze verontschuldiging wordt afgewacht, de heftige en soms agressieve reactie wanneer ze uitblijft, de afkeer en haat die men jegens de ‘boosdoener’ voelt, ook als men er in het geheel niet zeker van kan zijn dat hij het is – dit hele complex van innerlijke reacties tegen de aanraking door een vreemd element bewijst door zijn buitensporige labiliteit en geprikkeldheid dat het hier iets zeer kwetsbaars betreft dat diep in de mens voortdurend waakzaam is en hem nooit meer verlaat zodra hij de grenzen van zijn persoon eenmaal heeft vastgesteld. Aldus Canetti, auteur van een standaardwerk over massapsychologie, ofschoon chemicus en Nobelprijswinnaar literatuur.
Is de vrees voor aanraking aangeleerd of aangeboren ? De baby voelt zich best aan de borst van zijn moeder, zij vormen een symbiotische eenheid. Op een gegeven ogenblik verslapt die band en wordt het kind een zelfstandig wezen. In sommige culturen is die groei naar zelfstandigheid totaal, in andere blijft het ingebed in familiebanden en familiale en maatschappelijke weefsels. In bepaalde gemeenschappen beschouwen ouderen hun verzorging door de kinderen als vanzelfsprekend, zelfs de opname in hun huis. In meer individualistische samenlevingen komen de kinderen op bezoek in het woonzorgcentrum. Noch de verplichte totale zorg voor de oudere, noch het afschuiven naar woonzorgcentra is de ideale oplossing, het ligt, zoals dikwijls, ergens in het midden. Politici, filosofen, economen en opiniemakers zouden best nadenken over een nieuwe maatschappelijke norm over de relatie ouders-kinderen. De emotionele beperkingen van de rusthuizen komt in deze coronatijd schrijnend aan het licht.
In de grond heeft het allemaal met aanraking te maken. Aanraking is meer dan een behoefte, het is een instinct. In de persoonlijke sfeer is de afbakening door ieder persoonlijk te maken. In de sociale sfeer was de roep raak me niet aan een overspannen reactie.
Maar corona heeft alles veranderd.
Noot :
(1) : Canetti, E., Massa en Macht, Athenaeum-Polak en van Gennep, 2017.
Herman van Schoten, Schoten, België, 16/10/2020.
Alle rechten voorbehouden : vanschotenherman@gmail.com.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten