Een provocerende uitspraak. Wil de spreker zichzelf interessant maken ? Is hij levensmoe ? Heeft hij te veel filosofie gelezen ? Een glas op ?
De goegemeente voelt zich bij een dergelijke uitspraak geschokt. Zij past niet binnen de stilzwijgende conventies, die wenselijk worden geacht om samenleven mogelijk te houden. Misschien is het zelfs nog erger. Misschien voelt men zich aangerand in gevoelens die het persoonlijk evenwicht in vraag stellen, de cosmetica rond het eigen ego wegblazen, bedreigen. Dan is het raadzaam de betekenis van deze titel af te wijzen als zijnde vooroordeel, gepreek, pessimisme, negativisme, ballast.
Deleten dus.
Om deze vier woorden tot je toe te laten, is een zekere oefening in het denken nodig, of een geoefende geest van onthechting. Je moet er sterk voor in je schoenen staan, afstand kunnen nemen. Deze vier woorden zijn eerder onverdraaglijk dan moeilijk.
Het leven is zinloos.
Het leven heeft geen zin uit zichzelf. Je geboorte heeft zeker betekenis voor je ouders. Maar er wordt geen boodschap meegegeven. Je krijgt niet, naast een aantal kilo’s en centimeters, ook nog een pakketje zingeving mee. Er is geen inherente zin.
Die werkelijkheid wordt door de mensheid in haar geschiedenis altijd weer fanatiek ontkend. Er is een god en die heeft een hogere bedoeling met je. Er ligt een levenspad klaar voor je. Vaak is dat ook zo : je bent geboren in een kansrijke omgeving bijvoorbeeld of omgekeerd of, nog erger, om voor de oude dag van je ouders te zorgen.
Zingeving wordt geput uit de verhalen van voorouders, uit heilige boeken, uit het belang van het vaderland. Altijd ergens anders vandaan, buiten de persoon zelf. Zijn bedje is bij voorbaat gespreid in de verwachtingen van gezin of clan.
Later doen zich momenten van twijfel en bezinning voor. Men plakt daarop het etiket puberteit. Men voelt er zich ongemakkelijk bij, want de veilige orde wordt verstoord. Het zijn apenjaren die wel voorbij gaan. Iemand zei ooit : een filosoof is hij/zij die zijn/haar puberteitsproblematiek trouw is gebleven.
Waarom was de mensheid altijd zo in beslag genomen door voorgekookte zingeving ? Een aannemelijke veronderstelling is angst. Of het nu gaat om prehistorische rotstekeningen, Griekse mythologie, de cultus van de zon, het is altijd een poging om greep te krijgen op het onzegbare, het onbegrijpelijke, het geheimzinnige, het bedreigende. Het grote motief heet angst. Nu is angst voor de natuurkrachten begrijpelijk, zeker in een tijdsgewricht waarin deze gevaren nog niet wetenschappelijk konden geduid worden, laat staan technisch enigszins beheersbaar gemaakt. Deze angst heb ik een keer gevoeld in IJsland, dat ik ervoer als een levensbedreigende omgeving…
Ook begrijpelijk is dat men met rituelen deze gevaren trachtte te beheersen en af te wenden, ook al moesten er mensenoffers voor gebracht worden, die de groep verzwakten.
In het huidig tijdsgewricht is er een ander soort angst in het spel : angst voor de eigen verantwoordelijkheid. Angst voor het inzicht dat de zin van het leven in onze eigen handen ligt vermits het leven op zich geen voorbedachte zin heeft. Er is niemand die aan de touwtjes trekt, bidden en smeken helpt niet. Er is niets voorbeschikt, buiten je genetische code. En dat schrikt vele minder moedigen af. Zij storten zich in geopenbaarde waarheden als houvast voor hun schamel want onderworpen bestaan. Geloof is het bijgeloof van de naïeve en het instrument van de machtsgeile. Leven is rechtstaan, de dwangneurose van de heilige boeken afwerpen, elke dag als een kans en een eigen opdracht beleven en de regendag – letterlijk of figuurlijk - omarmen als was het een zonnedag (1).
Het is de kern van vrijheid : jij bent verantwoordelijk voor je verdere leven. Een zware opgave. Je verschuilen achter afkomst, kansen, de anderen, de maatschappij, het toeval, dat kan een tijdlang meegaan, maar als je in de spiegel kijkt, zonder verkleurende bril, dan zie je, als je eerlijk bent, dat je zelf verantwoordelijk bent. Zowel voor je successen als voor je mislukkingen. Uitgaande natuurlijk van een gegeven startsituatie, die uiteraard extreem verschillend ligt, afhankelijk van de plaats op deze wereldbol waar je geboren bent, van de eeuw, van de maatschappij, van je fysieke conditie, van je aangeboren talenten.
Je zou het kunnen meten of het althans rekenkundig voorstellen. Iemand die start met een beginkapitaal van zeg maar 5 en die in zijn leven tot 9 komt, scoort minder dan iemand met een startbasis – 2 en die eindigt op + 3. Daarom ben ik veeleisend tegenover kansrijke jongeren en begripvol voor kansarme jongeren. Maar zonder het te veel te laten blijken. Want begrijpen en troosten en betuttelen is natuurlijk ook weer geen goed recept, want er gaat zo licht de aansporing van uit bij de pakken te blijven neerzitten. Klaagcultuur weet je wel. Dat is een van die klassieke denkfouten van de tegenwoordige opvoeders.
Nu wordt deze nuchtere mens- en wereldvisie bestreden met oneigenlijke argumenten. Er moet immers wel een god bestaan, of een zingevend beginsel, waaruit geboden en verboden zijn voortgekomen. Want, in de taal van mijn bloedeigen moeder : als er geen god is, wordt het een varkensstal. Voorwaar een somber mensbeeld. Het ligt niet aan mijn moeder persoonlijk, want ze bevindt zich in hoog gezelschap : Voltaire ! Die sprak tot zijn maîtresse : vertel niet aan het huispersoneel dat god niet bestaat, of ze gaan er met het zilverwerk vandoor. Zonder stok achter de deur wordt de mens een beest. Nu is dat in de geschiedenis veelvuldig gebleken, tot in deze eeuw toe, maar merkwaardig genoeg werden de meeste van deze wreedheden begaan uit naam van een of andere god. En we hebben toch ook de Verlichting gehad, dat wil zeggen rationaliteit als beginsel voor de ordening van de samenleving. We hebben grondwetten, die, althans in principe, mensenrechten centraal stellen. En we hebben de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. West-Europa is toch een aantal tientallen jaren een baken van vrede en verdraagzaamheid geweest, al ziet het er, wat dat betreft, momenteel bepaald niet goed uit. Ik bedoel maar, de mens kan, helemaal uit zichzelf, dat besef van verantwoordelijkheid ontwikkelen, vorm geven en ernaar leven. Moedig, volhardend en gelukkig. Als autonoom wezen, met het hoofd omhoog. Vrijheid in verantwoordelijkheid.
Je moet het zelf doen. Het is de essentie van leven : er elke dag weer iets van maken. Elke dag is daartoe een uitnodiging. Een romantische leraar bekende ooit aan een lacherige klas dat hij bij het ontwaken de ogen open trok en luidop riep : hoera, ik leef ! Het is het enige wat mij van de man - nota bene een pater - is bijgebleven. Maar het kan wel tellen.
Het leven heeft geen zin, tenzij je die zelf maakt.
Noot :
(1):Pessoa, F.: een regendag is even mooi als een zonnedag; beide zijn, elk zoals hij is(Obra Poética, p. 238, Editora Nova Aguilar, Rio de Janeiro, 1992).
Herman van Schoten, Lagos, Portugal, 06/02/2018.
alle rechten voorbehouden : vanschotenherman@gmail.com
Geen opmerkingen:
Een reactie posten