Het meisje van de veenhoeve is een Zweedse boerin uit de novelle van Selma Lagerlöf (1). Ze kreeg een kind van een getrouwde man. Ze liet het er niet bij zitten en diende klacht in tegen de vader, die het kind niet wilde erkennen noch de moeder een uitkering geven. Daar moest je moed voor hebben in dat afgelegen Zweedse gat, met een opgelegde moraal, waar uitstoting de straf was en roddel een lokale krant overbodig maakte. Normaal zou je je verbergen, je schaamte dragen en, in een leven vol boetedoening, je voorbereiden op het Laatste Oordeel.
De kwestie kwam voor de rechtbank. De rechter wist zich geen raad, keek verstoord op, draaide op zijn stoel heen en weer. De goegemeente zat zwijgend en halsreikend uit te kijken wat hij doen zou. Het meisje zat daar, het hoofd naar beneden, bevend van schaamte onder deze publieke schandpaal. De rechter vroeg de man of hij bekende en die zei neen, hij had nooit betrekkingen met haar gehad. Zo wilde hij natuurlijk zijn huwelijk redden. Het was woord tegen woord en een wetenschappelijke test bestond niet. Zou de rechter de burgerlijke schijn redden of luisteren naar de noodkreet van het zondige meisje ? Ten einde raad besloot hij tot een drastische ingreep. Hij wilde de man de eed laten afleggen, een hoogst ernstige aangelegenheid voor de ogen van het dorp. Reeds werd de bijbel bovengehaald om hem te laten zweren, toen het meisje opsprong, hem de bijbel uit de handen rukte en de rechter toeriep : nee, ik wil niet dat hij meineed pleegt, dat bezoedelt zijn hele verdere leven, het is een grote zonde. Ik trek mijn klacht in en houd nog van hem. In de ontstane ophef ontspande de rechter, oef, hij was van een aartsmoeilijke zaak verlost. Na afloop feliciteerde hij het meisje om zoveel moed. Nu was haar reputatie deels hersteld, wat zij echter niet besefte.
Dat was de inleiding tot het verhaal, de rest moet u zelf maar lezen en dat kan, want haar boek is nog tweedehands te koop op internet ! Je leest het zo uit, het is maar een novelle, in grote druk op dik papier en met een stijve kaft, zodat het op een echt boek lijkt. Ingrediënten zijn armoede, eer, dorpstirannie, hogerlager en liefde.
Het verhaal is eenvoudig en wordt verteld in eenvoudige bewoordingen, waarbij de Nederlandse vertaling hier en daar wat geforceerd aandoet. Het gaat om de Grote Gevoelens, de Zuivere Emoties, over Eerlijkheid, Rechtschapenheid, Belangeloosheid, Echtheid. Eigenschappen die je vanzelf zou toedichten aan de puberteit, maar deze personages zijn volwassenen ! Misschien dat de schrijfster het op papier zette in een lange Zweedse winter, waarin ze weken lang geblokkeerd was door een dik sneeuwtapijt, zo zuiver en onbezoedeld als maar zijn kan, tot enkele vogels er doorheen trippelden en een schuldig spoor nalieten. Of anders moet je geloven dat er ooit een mooie tijd geweest is, waarbij mensen Eerlijkheid boven Belangen stelden, maar dat is weinig waarschijnlijk als armoede je tot het uiterste drijft. Het is een mooi verhaal, dat je zeker kan aanbevelen aan de pubers van vandaag. Van hen wordt gezegd dat zij het product zijn van de opvoeding van vandaag : materieel verwend, altijd maar bevestigd, weinig ruggegraat gekweekt, aangemoedigd tot ik eerst, kortom, te vlug volwassen. Er zullen ook nog wel minder zelfzuchtige en moedige jongeren zijn, laat het me daarop houden.
De schrijfster vertelt wat zij heeft waargenomen. Niks geen ingewikkelde psychologische toestanden om de lezer te behagen, uit te dagen, op het verkeerde been te zetten, te provoceren, sentimenteel omver te blazen. Niks geen auteur, die zichzelf wil manifesteren. Het is dan ook een soort leerrijk stijlboek voor gevestigde schrijvers en kandidaat-schrijvers met een groot ego ! Er is, dan toch, één kunstmatige ontwikkeling. Ze haalt een soort Deus ex machina uit de voorraadkast om te kunnen afronden : eind goed al goed ! En zoals met veel klassieke jeugdliteratuur zit er een stichtelijke boodschap in : wees zuiver, blijf jezelf ! Zou het boek destijds de katholieke index hebben overleefd ?!
Het verhaal lijkt gedateerd. Immers, de jeugd van vandaag kan zich een dergelijk tafereel wellicht niet voorstellen, zo ouderwets en voorbijgestreefd ! Feministen zullen er het bewijs in zien van eeuwenlange onderdrukking van de vrouw. Zij hebben gelijk. Lange tijd werd een dergelijk kind een voorkind genoemd. Dat zegt alles over de heersende moraal van toen. Ook de oudere generatie van nu herinnert zich verhalen over zwangere meisjes, die afgevoerd werden naar nonnenkloosters in Wallonië om te bevallen en hun kind af te staan. Trefwoorden waren doodzonde, schande, sociale blaam. Met de tijd veranderde de perceptie. En plots waren er BOM-moeders, bewust ongehuwd ! Nog weer later werd het voor iedereen legitiem een kind te krijgen. De afkomst moet geregistreerd worden, dat wel, omwille van toekomstige rechten en plichten. Daartoe voerde Napoleon het begrip burgerlijke staat in, waarbij hij tevens het huwelijk wilde onttrekken aan het kerkelijk recht. Het voor de ambtenaar gesloten huwelijk was het bewijs voor toekomstig vader- en moederschap. Veel later ontstonden alternatieven om de toekomstige afstamming te registreren, met name het geregistreerde partnerschap en het samenlevingscontract. De moraal evolueerde en het recht volgde. De meest recente evolutie in deze kwam met de erkenning dat ook homostellen recht op een kind hebben. Altijd echter zijn er moraalridders met een opgestoken vingertje in naam van God of de traditie of het goed fatsoen. In het geval van homostellen schakelen ook zij over op het modieuze rechtenvertoog : koppels hebben recht op een kind, maar een kind heeft recht op een vader èn een moeder. Het is de geest van de tijd, recht hebben op alles. In de supermarkt Carrefour klinkt uit de luidspreker : want iedereen heeft recht op het beste ! Wellicht zal over pakweg 50-100 jaar worden vastgesteld dat de moraal van vandaag sterk uitging van eigenbelang, op alle gebied.
Selma Lagerlöf kreeg de Nobelprijs literatuur in 1909, uiteraard voor haar volledig werk, met hier te lande als meest bekende Nils Holgerssons wonderbare reis door Zweden. Het betreft de vlucht van het jongetje Niels op de rug van een gans doorheen de zuidelijke provincie Skåne. Het hoofdwerk van Selma Lagerlöf is Gösta Berling, een dikke schelmenroman uit 1891, verfilmd in 1924 met o.a. Greta Garbo. Ik bezit een exemplaar in oude Nederlandsche spelling. Lectuur vergt geduld en tijd, beide toen ruim voorradig. In 1914 trad Lagerlöf als eerste vrouw ooit toe tot de Zweedse Academie, die de Nobelprijs toekent. Ze overleed in 1940.
Je mag Selma Lagerlöf niet verwarren met die andere Scandinavische schrijfster, die eveneens de Nobelprijs won : Sigrid Undset, met haar trilogie Kristin Lavransdochter. Deze Deens-Noorse schrijfster verkreeg de Nobelprijs in 1928, toen Selma Lagerlöf in de jury zat.
(1). Lagerlöf, S., Het meisje van de veenhoeve, De Gulden Ster, vierde druk, Amsterdam, geen jaartal van uitgifte, vermoedelijk 1908. Het verhaal werd verfilmd in 1935 en 1958.
Herman van Schoten, Schoten, België, 01/05/2021.
Alle rechten voorbehouden : vanschotenherman,@gmail.com.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten