La Châtre is een bedevaartsoord. Hier wordt nochtans geen heilige aanbeden, geen uitverkorene van verschijningen, er zijn noch relikwieën noch dankbetuigingen voor miraculeuze genezingen, het heeft zelfs niets godsdienstigs. In La Châtre woonde Aurore Dupin, bekend onder haar schrijversnaam George Sand. Het huis, nu eigendom van de Franse Staat, kan worden bezocht.
Het domein is aanzienlijk, met hoofdhuis, kapel, tuinen, eigen kerkhofje, stallen. Het hoofdhuis heeft nochtans niet de allure van een kasteel, noch buiten noch binnen, er is geen chic. Je dringt binnen in haar privé-vertrekken, die erbij liggen alsof ze even boodschappen is gaan doen en zo meteen weer zal verschijnen. Je krijgt keuken, eetkamer, slaapkamers, boudoir, badkamer te zien, met het echte meubilair van toen. Het gietijzeren keukenfornuis is bijzonder. Het was nieuw op de markt, werd hier in elkaar gezet en werkte op kolen. De rook werd afgevoerd ondergronds, tot aan de grote schouw ! Het gaf sensatie, voor het eerst een fornuis waarbij je geen vlammen zag, vermits de warmte binnenin werd opgewekt. Er is een doorgeefluik naar de eetkamer, die gedekt staat voor de vrienden, met naamkaartjes bij elke stoel. Frederic Chopin heeft hier de ereplaats, rechtover de gastvrouw. Schuiven tevens aan : zoon Maurice, Flaubert, Toergenjev, Alexandre Dumas fils. Het is een kleine tafel, voor ongeveer 8 personen, waardoor een intieme sfeer wordt gesuggereerd. De tafel is luxueus gedekt : porseleinen borden in bloemmotief, bestek met ivoren handvat, kristallen glazen met blauwe voet, onder een Venetiaanse luchter. De kasten zijn volgestouwd met keukengerei van kwaliteit. Overal zijn open haarden.
De eerste verdieping is voorbehouden voor het gezin. Maar ook Chopin had hier zijn kamer, waarvan de deur was gecapitonneerd, om het geluid van zijn piano te dempen. Hier had hij de meest creatieve periode uit zijn muzikale schepping. Andere gasten werden op deze verdieping wel ontvangen, maar voor de nacht waren kamers voorzien op de tweede verdieping. Of de Musset, Delacroix, Flaubert, Liszt, Balzac, Gautier, advocaat de Bourges ook het voorrecht van de eerste verdieping mochten smaken, wordt niet opgehelderd door de jonge gids, die nochtans de boeiende weetjes over ons uitstrooit als ware het snoepjes uit een bodemloze snoepdoos. Nieuwe informatie betreft details van de relatie met Frederic Chopin en het verschijnen van de eerste trein in Châteauroux, waardoor ze niet meer per diligence naar Parijs moest. Dat was immers een tocht van 300 km., vol beproeving, over hobbelige veldwegen en met paarden, die geregeld gewisseld werden, het duurde drie dagen, met kinderen zelfs 4 tot 5 dagen. Maar dieper ingaan op persoon, karakter, werk en morele en politieke opvattingen van de schrijfster doet de enthousiaste vrouwelijke gids niet, het is een toeristische rondleiding en dat is jammer, want de ongeveer 20 bezoekers blijken bijzonder geïnteresseerd en goed op de hoogte van leven en werk van de schrijfster. Het groepje van 20 wordt meteen daarna gevolgd door een tweede groep en een derde is reeds aan het verzamelen. Het lijkt erop dat deze figuur in het middelbaar onderwijs op de leeslijst staat, elke Fransman die naar school ging, zou ze moeten kennen. Het boudoir is een kleine, intieme ruimte, waar George Sand zich kon afzonderen om te schrijven. De badkamer was van alle gemakken van die die tijd voorzien.
Er is een klein familiaal kerkhof en daar liggen de schrijfster, haar grootmoeder en kinderen, niet haar moeder, met wie ze een gecompliceerde verhouding had. Er is een moestuin en een bloementuin. De schrijfster plantte zelf bloemen, struiken en bomen aan, ontwierp een gecultiveerde tuin, terwijl ze bewust een ander deel wild liet, als schepping van God. Twee nu opgeschoten ceders flankeren de achterkant van het huis, ze zijn aangeplant bij de geboorte van haar twee kinderen.Voeg daar in je verbeelding koeien, varkens, kippen en kalkoenen aan toe en je krijgt een idee van het leven in dit landhuis, annex boerderij. Je meent dan ook haar uitspraak te begrijpen dat ze het liefst boerin was geweest, werken met de handen in Gods schepping, mits ze daarmee haar kost had kunnen verdienen. Deze belangstelling bracht haar vanzelf in contact met de boerenbevolking. Pal tegen het domein staan nog enkele boerenwoningen, echter onbewoond. Maar dus was schrijven niet haar eerste behoefte en desondanks schreef ze een oeuvre bijeen om u tegen te zeggen, zowel kwalitatief als kwantitatief, want ze was een veelschrijfster.
Ze was me de vrouw wel ! Ze werd beroemd, zowel als schrijfster als minnares van artistieke figuren. Wat voor haar roem de doorslag gaf, is niet te achterhalen, de schrijfster lokte artiesten aan en de artiesten gaven haar naam als schrijfster. Ze had een echtgenoot, baron Dudevant, met wie ze twee kinderen kreeg, al werd aan het vaderschap van Solange getwijfeld. Ze scheidden wegens onverzoenbaarheid van karakter. Vervolgens nam de schrijfster een aantal minnaars. Ze onderhield een intellectueel salon voor de vrienden, droeg mannenkleren en rookte pijp. (Of Marc Sleen zich door haar liet inspireren bij de creatie van de stripfiguur Madam Pheip kon echter niet worden achterhaald daar ook hij reeds verscheiden is.) Door zich te kleden als man gingen deuren open, die voor een vrouw uit haar tijd gesloten zouden blijven. Een vrouw kon evenmin een boek laten uitgeven, impossible. Zowel hierdoor als door haar levenswandel gedroeg ze zich als vrijgevochten vrouw, die, achteraf beschouwd, de bekroning toekomt van feministe avant la lettre. Voor de goede orde : ze leefde van 1804 tot 1876.
Ze was van goede komaf en bleek desondanks al vlug een zelfstandige vrouw met eigen ideeën te zijn, in een tijd waar aanpassing aan de heersende zeden, zeker in de betere kringen, het allerbelangrijkste was en afwijking van de norm uitstoting betekende. In de grond is die dwang tot aanpassing van alle tijden. Elke tijd immers heeft haar dogma’s, ook de onze.
George Sand publiceerde een eerste roman, Rose et Blanche, samen met haar amant Jules Sandeau. De afkorting van die naam werd haar schrijversnaam. Ze schrijft breedvoerig, de lezer toen had alle tijd, maar tegelijk ook meeslepend. Ze heeft een rijk kleurenpalet ter beschikking voor het schilderen van haar personages. Ze borstelt karakters op weergaloze wijze, zodat ze levendig voor je staan en je ze begrijpt, in hun verlangens, ontgoochelingen en smarten. Hoe zal het bijvoorbeeld uitdraaien voor de puber Mattea, je wil de bladzijden verslinden, maar je gaat geregeld een bladzijde terug om een tweede keer te zien hoe Sand het aanpakt om in woorden de inborst van een personage te vangen, levendiger nog dan een haarscherpe foto, als een voortgestuwde rivier van verlangens, eerzucht, hebzucht, hartstocht, verwaandheid, dromen, verlakkerij, religieuze vervoering, zelfdestructie, berouw, gespeelde onderdanigheid, berekening, sluwheid. Alleen de piepjonge Mattea is zover nog niet, zij speelt nog alles of niets, rechtuit, confronterend, verabsoluterend, een puber met grote hoogtes van euforie en afgronden van laagtes.
Het is romantisch en pathetisch, zelfs een duel wordt niet geschuwd. De zieleroerselen worden uitgesponnen en de gevoelens omtrent persoonlijk welbevinden uitvergroot. Met de afstand van vandaag zie je dat het cultiveren van gemoedstoestanden en omgangsvormen in de hand werd gewerkt door de geslotenheid van het milieu : een beperkt aristocratisch gezelschap, beperkt ook in afleiding. Men moest zichzelf bezighouden en ontsnappen kon slechts in de fantasie of letterlijk te paard of per calèche. Vandaag moet het in de roman vooruit gaan, de lezer heeft straks nog 101 andere dingen te doen. De finesse in beschrijving van de karakters heeft vandaag plaats gemaakt voor eerder oppervlakkige psychologische schetsen, door commerciële auteurs uitgemolken als bladvulling voor een groot publiek. Voor ons in deze eeuw zijn de romanpersonages van toen theatrale toneelfiguren, weggelopen uit de stukken van Molière en Racine. Maar wie zich wel eens stoort aan de oppervlakkigheid en botheid van vandaag, kan zich door deze verhalen onderdompelen in een voorbije wereld, wat ook een afleiding is, in dit geval uit de ondraaglijke lichtheid van het hedendaagse bestaan.
Haar literaire waarde staat als een paal boven water. Ofschoon ze wel eens slordig schreef en ook te veel, is ze een natuurtalent. En dan te bedenken dat ze liever tuinvrouw was geweest, als ze daarmee de kost had kunnen verdienen ! Een nederige les voor iedereen die meent te kunnen schrijven, ondergetekende inbegrepen.
George Sand was en is in Vlaanderen weinig bekend. Mijn uitstekende leraar Frans op de middelbare school Emile Kesteman - een ingehuurde intellectueel in een reservaat van paters -, die haast per definitie buiten het lesprogramma kleurde, vermelde haar niet. In Nederland was er gerichte belangstelling, dankzij het initiatief van Françoise van Rossum-Guyon. Zij is een bijzonder geval. Ze was afkomstig uit de Gentse stedelijke bourgeoisie, trouwde in Frankrijk en verkaste met haar man naar Nederland, waar ze een academische loopbaan uitbouwde. Ze richtte de Cercle George Sand op, een groupe de recherche à l’Université d’Amsterdam. De groep bleef 40 jaar actief, tot in 2018. Van Rossum-Guyon overleed in 2021. Door haar is in Nederland een blijvende belangstelling voor George Sand waarneembaar, die zich manifesteert in vertaling van haar werk en in bezoeken aan La Châtre. Ook vandaag waren er Nederlanders.
George Sand schreef geen braaf proza. Enkele controversiële zinnen :
Haar moeder was in feite de enige vrouw die ze kende, behalve een paar omvangrijke matrones van hetzelfde allooi, min of meer bedreven in het echtelijk getier, maar allen even bekrompen, even beperkt in hun ideeën, even onverdraagzaam in hun morele en religieuze principes zoals zij dat noemden.
U moet goed weten dat alle muzelmannen duivelskinderen zijn en dat ze allemaal amuletten bezitten of toverdranken, waardoor veel christenen de ware God verloochenen en zich in hun armen werpen.
Wat is men toch dom als men met velen is.
Alle verstandelijke mannen zijn het erover eens dat een wettige echtgenote een zachtaardige en vredige gezellin moet zijn, een Engelse in hart en nieren die niet gauw in vuur en vlam staat, niet in staat is jaloers te zijn, een vrouw die graag slaapt en een overmatige hoeveelheid zwarte thee drinkt waardoor haar natuurlijke neigingen binnen de grenzen van het huwelijk bevredigd kunnen worden.
Dieu est dans tout et la nature est son temple.
Eenzaamheid is goed en mannen zijn het niet waard spijt voor te voelen.
Na een zoveelste ruzie met dochter Solange - twee totaal tegengestelde naturen - , die zich overigens een tijdlang liet onderhouden door minnaars, schrijft Sand haar een giftige brief : probeer maar eens zondig te leven en je te prostitueren. Je moet nog veel mooier en gevat zijn om gewild of in trek te zijn.
Deze uitspraken zijn verwarrend gezien het beeld dat je van haar hebt als onafhankelijke vrouw en feministe. Ze zijn meestal in de mond gelegd van haar personages, maar daarom zijn ze niet minder de hare, het is haar signatuur ! Hoe te verklaren ?
Om te beginnen dekt het begrip feminisme niet dezelfde lading in de 19° eeuw als nu. Je verwacht bovendien een min of meer rechtlijnige gedragslijn op basis van het etiket feminisme. We hebben immers als westerse mens de neiging alles en iedereen te catalogeren en eens een etiket geplakt, hoort daar een verwachting en een gedragslijn bij. Ten slotte is het de menselijke aard niet altijd consequent te handelen, omdat we nu eenmaal niet alleen rationele maar ook emotionele mensen zijn. Je stelt vast dat George Sand, ondanks haar nagestreefde onafhankelijke positie, uiteindelijk ook dat kind van haar tijd was en dat ze onlogische tegenstellingen in haar persoonlijkheid verenigt als iedereen altijd in alle tijden. Ook haar uitbarstingen tegenover Solange zijn herkenbaar, soms kan de beste persoon even een kreng zijn.
Toch kijk je met verbazing naar twee aspecten van haar persoonlijkheid, die niet lijken te sporen : haar verknochtheid aan God en haar opzien tegen de Man. Zij kende nochtans de geschriften en de opvattingen dienaangaande van Voltaire en toch bleef ze in de ban van God, die haar zelfzekere en onafhankelijke geest zeker niet zal gesmaakt hebben. En een enkele keer laat zij haar ontzag voor de man blijken : ik was nooit erg gecharmeerd geweest van het gezelschap van deze markiezin. Alleen haar wonderbaarlijke geheugen trof me, ze wist nog alles van haar jeugd en verwoordde haar herinneringen scherp als een man. Je moet het in haar tijd zien, is de uitleg, God en de Man waren onaantastbaar en tot op zekere hoogte zelfs synoniemen, maar toch, het is, voor ons vandaag, moeilijk te bevatten. Denken buiten die twee-eenheid was in die tijd onmogelijk, tenzij voor extreem verlichte geesten als een Voltaire, overigens een eeuw eerder.
Met wie zou je haar vandaag de dag kunnen vergelijken ? Dan denk je spontaan aan een Simone de Beauvoir, Marguerite Yourcenar, Françoise Sagan ? Maar vergelijken is een behoefte om te catalogeren. Neen, er is maar 1 George Sand en zij heeft haar plaats in de Franse literatuur.
Haar geschriften bevestigen ook nog een universele waarheid over de natuur van de mens. De ego-cultus van vandaag is weliswaar algemeen door welstand en media, maar in wezen streefde de mens altijd naar het beste voor zichzelf. De figuren uit haar verhalen zijn een vat behoeften, uit op eigen gewin, zowel in materiële als geestelijke zin. Het verschil met nu is een verschil in gradatie : door het wegvallen van maatschappelijke remmen kan de hedendaagse burger zijn instincten meer vrij baan geven dan toen en het drillen van het kind door opvoeding is grotendeels weg. In de tijd van Sand waren er hoge muren van maatschappelijke dwang, gesymboliseerd door patserige kledij en formeel gedrag. Dat leidde tot geestelijke verstikking. Het had weliswaar stijl, een woord en een begrip, vreemd aan de hedendaagse media en waarvan de beschaafde mens vandaag het algemene gemis ervaart als een permanente pijn. De intellectuele mens van toen had het moeilijk, nu ook.
George Sand slaagt erin je te laten ontsnappen uit de realiteit. Zij voedt dromen van een beter leven zonder maatschappelijke ketenen. Lectuur van haar romans en verhalen kan je aanbevelen, zeker ook voor een jeugd, die, geconfronteerd met de bekrompenheid van toen, zich mogelijk bewust wordt van de eigen bekrompenheid. De geschiedenis houdt je inderdaad een spiegel voor. Voor wie volhardt in de lectuur is een reisje naar La Châtre een bereikbaar doel en het hoeft niet meer per diligence.
Aanbevolen :
Sand, G., De markiezin (5 vertellingen), Boekwerk, 1997.
Herman van Schoten, Schoten, België, 18/09/2021.
Alle rechten voorbehouden : vanschotenherman@gmail.com.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten