21. JE SUIS CHARLIE !

De aanslag op de redactie van Charlie-Hebdo op 07/01/2015 verdrong alles. Het bloedbad veroorzaakte een collectieve schokgolf. Die een vervolg kreeg in Brussel en Berlijn.

We moeten nadenken. Want het is te belangrijk om het allemaal maar over te laten aan de politieke klasse.

Wat zijn de oorzaken van deze tragedie ? Een voorlopig lijstje :

1. erkenning van godsdiensten, die het primaat van de mensenrechten niet erkennen ?;

2. oorlogen, aangericht door historisch en situationeel onbewuste Amerikanen : eerst schieten en dan zien wat ervan komt ?;

3. te veel petrodollars in handen van achterlijke regimes ?;

4. linkse intellectuelen, die tolerantie prediken tegenover intolerante groepen ?;

5. uitzichtloze collectieve verarming van grote gemeenschappen ?;

6. ontoereikend toezicht van geheime diensten ?

Voor elk van deze verklaringen kunnen argumenten worden opgevoerd. Maar na elke aanslag voeren de media weer hun theater op. Profeten van links en rechts vullen het tv-scherm met hun ideologische stokpaardjes. Sociologen wijzen dan weer graag eenduidige oorzaken aan voor complexe fenomenen. In dit geval is dat de angst voor de gevolgen van de globalisering. Zo ook Koen Abts van de universiteit Leuven : al dat praten over cultuur, identiteit, de kleur van de huid maskeert dat de werkelijke inzet een strijd is om de macht over de eigen welvaart en ook om de definitiemacht van wat goed en slecht is, wat mag en niet mag.

Nu kan deze Abts vlug worden gecounterd wegens zijn interne tegenspraak. De definitiemacht over wat goed en slecht is, wat mag en niet mag, wat is dat anders dan cultuur en identiteit ?! Ligt het aan mij, ben ik niet mee of is deze Abts een academische praatjesmaker ?

Anders en erger is het gesteld met ene Emmanuel Todd (1), een Franse publicist, die de zaak op zijn kop zet. Todd schokt de lezer met zijn analyse dat het probleem niet bij de moslims ligt, maar bij de blanke middenklasse. De massabetoging van 11/01/2015 in Parijs was in zijn ogen geen manifestatie voor de grote waarden van vrije meningsuiting, gelijkheid en broederschap, maar een massale reactie van angst en islamhaat.

Het was de angstige middenklasse die op straat kwam, niet de uitzichtloze bewoners van de banlieues. Die middenklasse voelt zich bedreigd door de snelle afbrokkeling van hun waarden en economische zekerheden. Zij gaat op zoek naar een zondebok. Dat is de islam. In wezen hecht de middenklasse niet het minste belang aan vrijheid en gelijkheid, maar verdedigt zij haar privileges.

Deze analyse is een trap in de onderbuik. Todd oogstte bakken kritiek. Het was al snel voor of tegen hem, vooral tegen hem.

Het is moeilijk zijn pamflet op een neutrale, afstandelijke wijze te lezen, je voelt je geprovoceerd en beledigd, je neigt naar emotionele afwijzing. Vooral het zondebok-verwijt komt keihard aan. Je voelt jezelf vergeleken worden met de nazi’s, die Hitler legitimeerden voor zijn Jodenvervolging.

Als intellectueel verplicht je jezelf gas terug te nemen en na te denken. Heeft Todd misschien toch gelijk ? Stampt hij ons een geweten ? Zijn de striemende verwijten ook op jou van toepassing? 

Het antwoord is neen.

Todd heeft volstrekt ongelijk.                                                                         

Hij heeft zelfs geen enkel punt.                                                                       

Hij voedt extremistische reacties.

Een uitgebreid antwoord in 10 punten.

EEN. De islam is een terechte factor van bezorgdheid. Daar zijn minstens drie redenen voor.

1. De islam is een van de drie monotheïstische godsdiensten. Zij is, net als het christendom, voortgekomen uit het jodendom. Alle drie stelden dat er maar één god was en ze bestreden alle andere goden. De Romeinen kenden het polytheïsme en aanvaardden nieuwe, lokale goden van overwonnen volkeren. Zoals Maarten Boudry (2) het treffend zegt : iedereen mocht als het ware zijn eigen tempeltje houden. Hij citeert Hume : doordat het polytheïsme de bovennatuurlijke bevoegdheden verdeelt over verschillende goden, toont het zich van nature verdraagzamer tegenover andere religieuze tradities. Boudry citeert ook Gibbon : de verschillende religies in het Romeinse Rijk werden door het volk als even waar beschouwd, door filosofen als even vals en door de bestuurders als even nuttig. De onverdraagzaamheid van de agressieve christelijke zendelingen brachten de Romeinen ertoe de christenen te vervolgen. Uiteindelijk overwon het christendom. Zeer veel later zijn christendom en jodendom door de wasmachine van Verlichting en Democratie moeten gaan, zodat ze in een seculiere samenleving een plaats konden vinden. De islam heeft deze wasbeurt niet ondergaan. Politici in Vlaanderen, Nederland en Frankrijk willen die wasbeurt alsnog organiseren en er een Europese islam van maken. De Fransen hebben er zelfs een programma voor : verstrengde controle op de moskeeën, geen zelf benoemde of geïmporteerde imams meer, geen buitenlandse financiering meer, kortom een verfranste islam. Maar is dat niet erg hoog gegrepen tegen de achtergrond van het harde feit dat de islam een wereldgodsdienst is en dat de religieuze geboden via het internet dagelijks de huiskamer binnen komen ? Goed bedoeld naïef ? Overschatting van de eigen macht ? De vlucht vooruit ?

2. De hoogste vertegenwoordigers van de islam in Saoedi-Arabië plaatsen de islam boven de mensenrechten. Kunnen wij mensen verwelkomen, wier godsdienst de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens ondergeschikt acht aan hun religieuze principes ? Hun godsdienst gaat boven de rechtsstaat ! Dit is een hoofdprobleem, dat systematisch onder de radar wordt gehouden door politiek, media en linkse intellectuelen. Dat verlichtingsbad, daar zullen ze gewoon niet instappen.

3. De derde factor van bezorgdheid is de internationale agressie van de politieke islam of van hen, die er misbruik van maken : I.S., maar ook islamitische regimes en groepen in Afrika en het Midden-Oosten. Dat de Europese bevolkingen zich bedreigd voelen is een feit en een goed uitlegbaar feit. Het is geen irrationele hetze tegenover een statistische minderheid. Het is een reactie van verontwaardiging tegenover de aanslagen in Londen, Madrid, Parijs, Brussel, Nice, Berlijn en andere steden. Ergernis over het onvermogen tot aanpassing maakt daar voor een aantal betogers ongetwijfeld deel van uit. Alleen blinde ideologen zien het niet.

TWEE. De komst van niet-Europese vreemdelingen met een onbegrijpelijke cultuur heeft een verontrustende omvang bereikt. De kritische drempel van natuurlijke verdraagzaamheid is overschreden. Of die kritische massa nu bij 3 - 5 - 10 % ligt, daarover mogen onderzoekers twisten. Maar hun academische discussie kan niet om het feit heen van een algemeen vaststelbaar ongenoegen bij de Europese bevolkingen. Het gaat niet zozeer om de cijfers van de immigratie, maar om de kwaliteit van de immigranten, die volslagen vreemd zijn aan de westerse democratieën. Wie dat niet ziet, wil het wellicht niet zien. De politieke klasse heeft het laten gebeuren en kapittelt de brave burger met verwijten van racisme en verzuring. Men vaardigt wetten uit om de vrije meningsuiting van de blanke man te beknotten. De omgekeerde wereld.

DRIE. Todd zet de idealen van de Franse revolutie - vrijheid en gelijkheid - tegenover de angst en de islamofobie. Totaal verkeerd. Ze gaan samen ! De burgerij heeft inderdaad angst voor het verlies van welvaart en veiligheid en terecht. Tegelijk dwingen de aanslagen in Frankrijk, Brussel, Londen en Madrid en Nice en Berlijn de burgerij om van de politieke klasse actie te eisen, wat is daaraan abnormaal ? Dat neemt niet weg dat de betogende burgers evengoed in vrijheid, gelijkheid en broederschap geloven en in de Mensenrechten. Moet ik dat nu echt bewijzen aan meneer Todd, die dit als Fransman beter behoort te weten dan ik ?! Dat Todd de burgerij met nazi-verwijten schoffeert, gaat alle perken van het respectvolle debat te buiten. Dat hij bovendien stelt dat het feit dat hij nu wordt afgeschilderd als de publieke vijand nr. 1 het beste bewijs is voor zijn stelling, is een cirkelredenering van een bedenkelijk niveau, waarvoor een eerstejaars student straal zou buizen.

Dat wij worstelen met migratie is juist. Wij worstelen met de problemen die migranten veroorzaken. Wil Todd eens gaan kijken naar de wijken, waar de blanke bewoners zijn weggepest, de politie de ogen sluit voor overlast en de huizenprijzen zijn gekelderd ? En voorts is er hun uiterst zwakke positie op de arbeidsmarkt. Ons economisch systeem stoot arbeid af. De zwaksten zijn daarvan het eerste slachtoffer. Onder die zwaksten is er eveneens een strijd tussen zwakken en nog zwakkeren. En daar situeert zich de massa van de immigranten, van wie een deel bovendien ons samenlevingsmodel afwijst, wat hen nog meer marginaliseert.

Reageert onze samenleving dan racistisch ? Een extremistische politieke partij is inderdaad een extreme reactie op een zeer reëel maatschappelijk probleem, dat met sussen en wetgeving om de blanke man in het gareel te houden alleen maar is verergerd. De politieke klasse heeft altijd afwezig gegeven, geeft nu de schuld aan de klagende burger en plaagt hem met wetgeving op racisme. Een cordon sanitaire leggen om een partij, die inderdaad op schofferende wijze de problematiek aankaart, verergert het probleem alleen maar. Het cordon sanitaire was gewoon een handige truc om het politieke speelveld te verkleinen.

Daardoor is het een wij-zij-verhaal geworden, waarvoor zowel de politiek als ook de polariserende Todd mede-verantwoordelijk is. De kwestie is verziekt.  Zodanig dat de problematiek altijd weer terugkomt, zelfs tijdens een gezellig samenzijn onder vrienden of familie. Je kan dan altijd weer deze ongenuanceerde uitspraken optekenen :

1. zij maken gebruik van onze vrijheid van mening om respect voor hun achterlijkheid op te eisen;

2. als zij het recht opeisen om in hun vodden rond te lopen, hebben wij het recht om dat belachelijk te vinden;

3. zagen en klagen en verongelijkt doen, maar werken aan hun integratie, ho maar.

Ongenuanceerde uitspraken, nochtans geproduceerd door gestudeerde en welopgevoede mensen. Zou het pappen en nathouden door de politieke klasse daar misschien toch iets mee te maken hebben ?  Zou de provocatie door Todd een druppel zijn die de emmer doet overlopen en mensen naar extreme standpunten jaagt ? 

VIER. Wie kaatst moet de bal verwachten. De publicaties van Charlie Hebdo waren extreem provocerend. Dat was niet wijs. Het is, op grotere schaal, hetzelfde verhaal als dat van Pim Fortuyn en Theo van Gogh. Fortuyn werd vermoord op 06/05/2002, van Gogh op 02/11/2004, beiden om hun luid verkondigde, scherpe meningen over de multi-cultuur. Hoe multi-etnischer een samenleving wordt, hoe genuanceerder en terughoudender je je best uit, zonder daarom censuur te plegen op je eigen overtuiging, voorwaar een permanente evenwichtsoefening. Ook in die zin is multi-cultuur geen verrijking maar een complicatie.

VIJF. Het moet geen pretje te zijn als immigrant in een vijandige omgeving te leven, a fortiori als je zelf intellectueel ongewapend bent wegens geen scholing, geen taalkennis en afkomstig uit een gebied waar waarden gelden, die hier volstrekt onaanvaardbaar zijn : de positie van de man en de vrouw, het primaat van godsdienst, uithuwelijking, geslachtelijke verminking, eremoord, amputatie en de dood als straf. Plus geen benul van ons arbeidsethos. Dat men dan terugplooit op de eigen gemeenschap is een natuurlijke reflex. Maar volstrekt contraproductief als je niet zelfbedruipend bent. Joden en Chinezen hier troepen ook samen en Nederlanders, Duitsers en Britten hokken in het buitenland samen in toeristische getto’s. Maar van hen gaat geen culturele dreiging uit en zij zijn zelfbedruipend. 

Van migranten mag worden verwacht dat zij zich elementair aanpassen. Habermas heeft daartoe een praktische formule ter beschikking : politieke socialisatie, dit wil zeggen instemming met de constitutionele beginselen en de politieke cultuur. Ik voeg daaraan toe : aanleren van de taal en kennis van en respect voor lokale gebruiken. Wenselijk maar niet verplicht : acculturatie, dit is het zich eigen maken van de leefwijze, praktijken en gewoonten van de autochtone cultuur, het opgeven van de eigen identiteit en het interioriseren van die van het ontvangende land. Politieke socialisatie mag een eis zijn, opgelegde acculturatie is strijdig met de vrije beschikking van het individu. Ook al botst dat met de dominante cultuur, die zich eraan ergert.  Een slimme migrant past zich uiterlijk aan om vooruit te komen, legt zijn klaagcultuur af en blijft zichzelf. Althans, dat was altijd het grote principe. Integratie met behoud van identiteit werkt voor slimme individuen, maar niet voor de groep.  

Tegen de achtergrond van de recente problematische ontwikkelingen rond integratie en eveneens tegen de achtergrond van de terreuraanslagen in naam van de islam, komt de acculturatie opnieuw als discussiepunt op tafel. Gaat de vrije keuze van het individu voor op het maatschappelijk belang ? Te meer daar die vrije keuze wellicht in grote mate een overgeërfde traditie is, zonder veel persoonlijke keuze en die traditie op zich problematisch is.

Misschien leefde Habermas wel in een droomhuis van grote idealen, maar heeft de werkelijkheid hem in deze nieuwe eeuw ingehaald. Acculturatie is op de agenda gekomen. Wie klaagt geen kansen te krijgen, moet eerst naar zichzelf en zijn persoonlijk aanpassingsvermogen kijken.  

Dit gezegd zijnde is het in de eerste plaats aan de gemeenschappen van immigranten zelf om een grote inspanning te doen. Met name de voorgangers in hun moskeeën zijn hierin sleutelfiguren. Aparte moslimscholen belemmeren integratie. Politici van immigrantenachtergrond behoren integratie en mensenrechten te promoten, men heeft soms de indruk dat zij hun tijd afwachten om een islamitische politieke partij op te richten, wat pas echt tot confrontatie zou leiden.

ZES. De migrantengemeenschappen hebben een zwaarwegend punt. Dat is de om zich heen grijpende westerse decadentie, die tot uiting komt op tv en op straat. Onze extreme genotscultuur en ons extreem consumentisme storen hen. Het is niet alleen begrijpelijk dat zij zich daartegen afzetten, maar zelfs bemoedigend. Het is immers van een ander dat je het moet horen, ik bedoel hoe ver de decadentie is doorgeslagen. Met de genotscultuur hebben wij de westerse waarden met de vuilkar meegegeven. Hun gedrag is in onze ogen te veel een collectief wij-gedrag, in hun ogen is ons gedrag een aberrant ik-gedrag. Een dergelijke, gewogen benadering is opstoker Todd vreemd.  

ZEVEN. De discussie wordt besmet door het op een hoop gooien van migranten en vluchtelingen. De vluchtelingen hadden hier nooit moeten aankomen. De vluchtelingenstroom is het rechtstreekse gevolg van de westerse interventies in landen als Lybië en Syrië. Wat hebben wij daar eigenlijk te zoeken ? Gaan bombardementen in die landen onze grenzen beschermen ? Het Europese probleem is een gebrek aan Europese identiteit, waardoor de politieke klasse als schapen de Amerikanen achterna holt. Die schieten erop los zonder nadenken en houden daarmee een lange traditie van geweld en bloedvergieten in eer, tot vermaak van hun wapenindustrie. De aanslagen hadden zo goed als zeker niet te maken met de vluchtelingenkwestie, maar met een confrontatie tussen de politieke islam en het westen.

ACHT. Een publiek debat op tv zoals in Frankrijk, waar de emoties ook op het scherm hoog opliepen, is in Vlaanderen onmogelijk. Hier heerst een andere mentaliteit : pappen en nathouden en hopen dat de kruik pas overmorgen barst. Die intellectuele lafheid is eigen aan de Vlaming. Of die dat nu graag hoort of niet. Wij pakken het probleem pas aan nadat we er aan geen kanten nog naast kunnen kijken. En knutselen er dan een onwerkbaar compromis aan, waardoor de uitbarsting weer even wordt uitgesteld. Eminent vertegenwoordiger : wijlen Jean-Luc Dehaene.

NEGEN. De titel van Todd’s pamflet heeft het over een religieuze crisis. Dat is het niet. De Nederlandse vertaling is juist : Xenofobie en de nieuwe middenklasse. Het betreft immers een beschavingscrisis langs twee kanten. Langs westerse kant de systematische ondermijning van Europese waarden en de verworvenheden van de welvaartsstaat door ongebreidelde import van de Amerikaanse consumptiecultuur en door de globalisering. De Europese beschaving heeft haar smoel verloren en absorbeert als een verwend kind elektronische hebbedingen, simplistische ik-ideeën en een genotsmoraal, die wordt gepromoot door de reclame louter en alleen omdat daarmee veel geld verdiend wordt. Langs de zijde van de islam is er de problematische niet-scheiding van religie en staat, waardoor een compromis onmogelijk is en de fundamentalistische islam wel mogelijk werd. Sommige optimisten belijden hun geloof in het samengaan van een gematigde islam en de democratie. Het Turkije onder Atatürk was een voorbeeld van een door het leger bewaakt compromis tussen de beide modellen. Wie kan verder nog een geslaagd voorbeeld geven, met of zonder leger ? En overigens wil de Turkse president Erdogan de erfenis van Atatürk onder de mat vegen.

TIEN. Franse intellectuelen neigen naar indruk maken, effect uitlokken, scoren, intellectuele spielerei. Dat is een Franse traditie. Ook in het debat over migratie en islamofobie wordt dit spel beoefend. Bijvoorbeeld Éric Zemmour (3), die - weliswaar vóór de aanslag op Charlie-Hebdo - verklaarde dat de oorzaak voor de Franse economische neergang louter de ongecontroleerde migratie is. Of de graag om zich heen schoppende Michel Onfray : het is in Frankrijk verboden te denken over migratie. Deze publieksdenkers stoken bewust of onbewust het maatschappelijk debat op. Dat draagt ongetwijfeld bij tot de sfeer van confrontatie. Charlie-Hebdo is daarvan een extreem voorbeeld, in dit geval door haar cartoons. Hoe dan ook, Frankrijk heeft een debat, in Vlaanderen tracht men het debat zoveel mogelijk te vermijden, het andere uiterste.

En wat Todd betreft : rond die man leggen we best een schutskring. Hij woont gegarandeerd niet in een zonder-haat-straat.

Slotbeschouwing. De politieke reacties op de problemen van de moslim-immigratie zijn enerzijds pappen en nathouden en anderzijds schuldigen zoeken. Intellectuelen neigen naar het in bescherming nemen van de moslims omdat zij altijd langs de kant van de zwakken staan. Een gewogen benadering is zeldzaam. De omvang van de moslim-immigratie enerzijds en de terroristische aanslagen anderzijds leiden onvermijdelijk naar een polarisatie van standpunten. Op de duur gaat iedereen zijn cultuur verdedigen. We zijn aangekomen in het Land van Confrontatie, dat ziet een blinde. Van de overheid valt weinig te verwachten, zij geeft verstek, altijd.   

Noten :

(1) Todd, E., Qui est Charlie ? Sociologie d’une crise religieuse.

(2) Boudry, M., Illusies voor gevorderden.

(3) Zemmour, E., Le Suicide Français (verschenen 10/2014, dus voor de aanslag op Charlie-Hebdo).

(4) Onfray, M., Penser l’Islam.

Herman van Schoten, Schoten, België, 16/11/2015.
alle rechten voorbehouden : Herman van Schoten.