Natasja danst ! Ze werpt de sjaal van haar schouders, rent voorwaarts om zich op te stellen tegenover oompje, en terwijl zij haar handen in de zij zet, maakt zij tevens een beweging met haar schouders en neemt een houding aan.
Natasja is een Russische gravin, opgevoed in de Europese elitecultuur, en nu danst ze publiekelijk op een volksliedje uit de Russische boerencultuur, gespeeld op de balalaika. Het kost haar geen moeite, zij danst met spontane overgave.
Aldus begint het boek van Orlando Figes (1). Het is niet zomaar een boek, maar een meeslepende culturele geschiedenis van de gouden eeuw van de Russische cultuur, min of meer in de eerste helft van de 19° eeuw, met gloed neergepend op liefst 563 bladzijden, het is geen droge geschiedenisles.
Je leert eruit dat de Europese saloncultuur werd ingevoerd door tsaar Peter, de stichter van de gelijknamige stad Sint-Petersburg. Hij verplichtte de aristocratie zich Europees te kleden, zich publiek Europees te gedragen, te doen alsof ze Europeanen waren. De aristocraat leerde zijn leven te acteren, maar behield in de grond zijn Russische ziel, dus ook Natasja ! St.Petersburg (2) is een schitterende stad, maar volledig ontworpen als een gigantisch Europees toneeldecor. Figes : stad van bedrog en ijdelheid, een narcistische dandy, die voortdurend zijn eigen spiegelbeeld in de Neva bewonderde.
Het is een kanjer van een boek, je moet je eraan overgeven, een poos Rus met de Russen willen zijn. Maar daarna heb je wat opgestoken. Het is goed dat meer mensen wat meer van Rusland zouden weten. Het land wordt in de media weggezet als vijand. De meeste journalisten kennen er dan ook niets van, hun blik gaat steevast uit naar Amerika en ze bekijken Rusland doorheen een Amerikaanse bril. Rusland is nochtans een cultuurland en bovendien onze zeer grote buurman, bekijk gewoon de wereldbol ! Het belang van goede betrekkingen is dan ook evident, de belangstelling is dat helaas niet. En politiek is er een enorm misverstand, of eerder een niet-willen-weten. Het geval van de vergiftigde dissident Navalny leidde in Europa tot spierballenvertoon, tot de Russen even de Catalaanse gevangenen in Madrid ter sprake brachten. Ze veegden deskundig de vloer aan met de Europese hoge vertegenwoordiger, Josep Borrell, nota bene een Spanjaard.
Het begon allemaal in de 9° eeuw na Christus, toen langzamerhand een Rijk ontstond, bekend als Kiev-Rus, in essentie omvattende het huidige Wit-Rusland, Oekraïne en Rusland (3). Hoofdstad werd Kiev in het huidige Oekraïne (=letterlijk grensland). Later kreeg Rusland stilaan het overwicht. Dat Oekraïne een lange historische band met Rusland heeft, mag ons niet ontgaan als we het hebben over de Oekraïense poging tot ontworsteling aan Rusland (4). Westelijk Oekraïne wenst aansluiting bij Europa, in oostelijk Oekraïne is deze verzuchting nauwelijks aanwezig. De NAVO, aangestuurd door de Amerikanen, had eerder al landen als Roemenië, Bulgarije, de Baltische Staten op uitnodiging politiek-militair losgeweekt, maar schrok ervoor terug om Oekraïne op te nemen, uit angst voor de Russische reactie. Zelfbeschikking - waartoe o.a. opgeroepen door Guy Verhofstadt in een brallende toespraak op het Maidanplein in Kiev in 2014 - is ten slotte ook maar een ideologische kreet om gebied in te palmen en invloed te vergroten in een eeuwige geostrategische strijd om de wereldorde. De Russische annexatie van de Krim was opportunistisch, zeker, maar ook historisch verklaarbaar en betaald antwoord aan het Westen : tot hier en niet verder. De Krim werd trouwens al door Catharina de Grote bij haar bezoek in 1787 voorgesteld als Rusland aan de Zwarte Zee. Voor Rusland is de Oekraïne een buffer tegen het westen, zoals het voor Polen een buffer is tegen Rusland. Haar ligging is de tragiek van Oekraïne, het is per definitie grensland en speelbal. Een min of meer realistische oplossing zou de opsplitsing van het land kunnen zijn in een westers en een oosters deel, maar daar heb je bevlogen politici voor nodig en die zijn in de wereldpolitiek doorgaans niet voorradig, althans niet in vredelievende zin.
Gezien ligging en handelsbetrekkingen is het wenselijk vriendschappelijke betrekkingen na te streven met de Russische Beer in een soort gewapende vrede. Het Russisch gas speelt daarbij een hoofdrol want, zonnepanelen en windmolens ten spijt, zullen we nog lange jaren gas nodig hebben. Vrienden zijn we niet. In de wereldpolitiek heb je geen vrienden, hooguit tijdelijke bondgenoten. Fransen en Duitsers hebben dat begrepen en voeren, buiten de E.U. om, een handelsbeleid met de Russen, langs de achterdeur zeg maar. Onze Limburgse fruitboeren zullen het daar hartgrondig mee eens zijn !
Europees Rusland heeft ons een gigantisch cultureel erfgoed nagelaten op domeinen als literatuur, beeldende kunst, architectuur, dans. Dit erfgoed wordt in het Westen hoog gewaardeerd, maar in vergelijking met de zendtijd voor het gebral uit Amerika is de belangstelling op radio en tv zeer matig. De Russische literatuur met name staat als een huis, wat zeg ik, als een gebouw van 100 verdiepingen, met Dostojevski, Tolstoj, Poesjkin, Gogol, Toergenjev, Pasternak, Paustovsky, Tsjechow, Solzjenitsyn...Ook kunstenaars uit andere artistieke sferen zijn wereldbekend : Sjostakovitsj, Kandinsky, Malevich, Stravinsky, Repin, Fabergé, Rimski-Korsakov… En hun theater en dans ! Cultuur van de bovenste plank ! Ook Gilbert Bécaud wist het, Nathalie is weliswaar een sentimenteel liedje, populaire namaak, maar dan wel van een grootse culturele traditie.
Hier in het westen kennen we bijgevolg vooral de Europese elitecultuur van Rusland. De volkscultuur is hier dan weer bekend door het cliché van overmatig drankgebruik in westerse hotels. Ze zijn luidruchtig inderdaad, de Russen, en nemen te veel mee van het buffet, dat ze vervolgens half onaangeroerd laten staan. Ze wekken de indruk weinig beschaving met zich mee te dragen. Het lijkt erop of ze, na een jarenlange verbanning naar Siberië, aan sneltreinvaart hun schade moeten inhalen. Russen in je hotel ? Liever niet.
Ze komen ook militaristisch over. Dienen in het leger is bepaald geen pretje, alle individualiteit wordt je ontnomen. Mensen geven zelfs veel geld uit voor valse medische attesten om hun zoon te vrijwaren van de legerdienst, die jaarlijks tientallen doden kent door het onmenselijke regime. Af en toe gooien ze er een publiciteitscampagne tegenaan. Als knaap maakte ik in Brussel een spektakel mee van de koren en dansen van het Russische leger. Gedisciplineerd tot en met en op het einde zongen ze, gezamenlijk in de maat wiegend van links naar rechts, een afscheidslied : les Russes ne veulent pas la guerre !
De Russische ziel, wat is dat ? Hier in het westen komt die notie altijd weer terug. Auteurs, die ze trachten te ontrafelen, lopen erin vast, in ons taalgebied bijvoorbeeld Peter d’Hamecourt (5), die nochtans een gedegen kenner blijkt te zijn van Dostojevski, maar de gouden formule voor de Russische ziel krijg je niet mee. Nochtans, deze en andere auteurs terzake kennen best veel van Rusland, hoe komt dat dan ? Je vermoedt enkele oorzaken. Ten eerste is de Russische ziel een wel zeer algemeen begrip - een containerbegrip om het modieus te zeggen. Het land is zo groot dat een Moskoviet en een inwoner van pakweg Vladivostok weinig gemeenschappelijks hebben, laat staan een bewoner van de grootstad met mensen van de eindeloze steppen. Ten tweede zou je eerst een omschrijving moeten geven van het begrip ziel. Ofschoon in overdrachtelijke zin gebezigd, is het per definitie een religieus begrip. Het is inderdaad niet ongewoon een volk te bestuderen langs haar religie. Dat is ook Figes’ benadering. Hun beschaving, althans die tot ons is gekomen, stelt hij, is de beschaving van de aristocratie, ontleend aan christelijk en aristocratisch Europa, opgelegd door tsaar Peter en gebouwd op het fundament van vakmanschap van miljoenen….lijfeigenen.
Het zijn uiteindelijk de lijfeigenen die hun stempel drukten. De volksmens is religieus, zijn orthodox geloof is vanuit Byzantium tot hem gekomen, niet vanuit Rome. De Orthodoxe Kerk echter gedroeg er zich niet naar, ze grossierde in het verwerven van land, bewerkt door haar eigen lijfeigenen ! In de 15° eeuw wendde de monnik Nil Sorsky zich af voor een kluizenaarsbestaan, wat aanzienlijke navolging kreeg, tegen de gevestigde Kerk in. Toen de Staat in de 18° eeuw een groot deel van de kerkelijke eigendommen inpikte, werd de Kerk afhankelijk van de Staat. Zij werd een instrument in de handen van de tsaar, aan wie ze zelfs geheimen uit de biecht moest doorbrieven ! Rusland werd een theocratie, een eenheid van Kerk en Staat. Onder het communistische bewind ging de Kerk deels ondergronds, maar bleef invloed uitoefenen. Een president als Poetin heeft het goed begrepen ! Hij gedraagt zich ernaar en speelt de rol van tsaar en Kerk goed na !
Dat is alvast een kader voor de invulling van de Russische ziel. Zij is godsdienstig op een persoonlijke, emotionele manier, geïnspireerd door Byzantium, met een hang naar het spirituele en mystieke, in tegenstelling tot het rationele godsbegrip in de westerse katholieke Kerk, in handen van een hiërarchisch bestuur, dat voorschrijft en straft. De Russische boerenziel is voorts gekenmerkt door onzelfzuchtige deugdzaamheid en kameraadschap, gemeenschapsgericht dus (inspiratie voor hun socialisme ?), in tegenstelling tot het zelfzuchtige westerse individualisme. Of dit verschil fundamenteel is, kan je je afvragen. Vindt gemeenschapszin immers niet eerder een voedingsbodem in collectieve armoede terwijl welstand eerder inspireert tot individualisme ? Op die manier bekeken zou het verschil met het westen meer een historisch faseverschil zijn dan een fundamenteel karakterverschil. VRT-reporter Martin Heylen trok met een filmploeg doorheen Siberië en daarvan onthield je : bruut, hard en gastvrij.
De Russische ziel is misschien niet meer wat ze was in de grote romans, maar je vindt altijd toch dezelfde aspecten terug : sterke emoties, nationalisme, eer, mateloosheid, tegenstrijdigheid, sentimentaliteit, pathetiek, wreedheid, dweperij, patriarchale verhoudingen, een dubbele tong en niet alleen van de drank...Maar dan alles in Russische zin, dat wil zeggen in overtreffende trap. Dat beredeneer je allemaal met je westerse logica, maar hoe dichtbij kan je komen ? De dichter Nikolaj Lvov :
In vreemde landen gaat alles volgens plan,
woorden worden gewogen, stappen afgemeten.
Maar onder de Russen is het leven onstuimig,
van onze woorden springen de vonken af.
Natasja danst ! Ze zou de westerse dansen best aan kunnen, maar ze danst liever gedreven op de muziek van de balalaika. Ze laat zien dat Rusland een eigen ziel heeft, in de grond niet-Europees. Dostojevski mag dan verklaard hebben dat de Russen twee vaderlanden hebben, Rusland en Europa, maar dat geldt slechts voor de aristocratische elite, die Europese talen sprak, vooral Frans, en voorts een soort Russisch boerendialect, geleerd van het personeel. De massa was niet Europees, maar Russisch. Voor ons is het zaak dat te begrijpen en te aanvaarden, hen zakelijk te benaderen en hen geen westerse morele standaarden op te leggen.
Dan, maar alleen dan krijgen we de verzekering : Les Russes ne veulent pas la guerre...
Noten :
(1) : Figes, O., Natasja’s dans, Spectrum, 2003.
(2) : zie : St.Petersburg Vakantie Reisgids/Expedia-YouTube.
(3) : de alliantie tussen Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland werd nog eens overgedaan door de Russische president Jeltsin in 1991, toe de drie Sovjetrepublieken hun Gemenebest van Onafhankelijke Staten uitriepen, dat het einde van de Sovjet-Unie betekende. Oekraïne werd vervolgens in theorie onafhankelijk.
(4) : Jansen, M., Een geschiedenis van Oekraïne, van Oorschot, 2014.
(5) : D’Hamecourt, P., In het spoor van de Russische ziel, e-boek, Conserve, 2017.
Herman van Schoten, Schoten, België, 16/02/2021.
Alle rechten voorbehouden : vanschotenherman@gmail.com.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten