Het woord plichtjaar is in Vlaanderen onbekend. De betekenis is nochtans duidelijk. Het zegt alles over het principe en laat de uitwerking open voor debat. In Vlaanderen spreekt men eerder van dienstplicht, burgerdienst of gemeenschapsdienst, waarbij men al een voorschot neemt op de doelstelling. Die moet nochtans zorgvuldig worden overdacht en afgelijnd.
De coronacrisis brengt de idee van plichten naast rechten terug op de voorgrond. De spectaculaire beelden van feestvierende jongeren, die zich niets aantrekken van de opgelegde veiligheidsregels, illustreren het gebrek aan verantwoordelijkheidsbesef. Ook ouderen hebben schuld, afgaande op hun vaak onverantwoord gedrag in winkelcentra. De coronacrisis is naast een epidemiologisch probleem ook een gedragsprobleem geworden. Arnold Bosman (1) : wanneer je een uitbraak te lijf wil gaan, moet je een bijna militaire, hiërarchische operatie optuigen. Een veralgemeend gebrek aan discipline is een gevaar voor de volksgezondheid. Daarom is discipline noodzaak. Voor de goede orde : dus nietuit ideologische gedrevenheid.
Een samenleving van hoofdzakelijk plichten is een dogmatische, autoritaire samenleving, waarin de mens tekort komt. De oudsten onder ons hebben dat type samenleving aan den lijve ondervonden. “Plicht voor alles” was het leidend beginsel voor een leven dat niet zoveel waard was. De ondergeschiktheid van de mens aan een systeem - politiek of religieus - leidde noodzakelijk tot een leven als halve mens. Zelfs voortplanting was een plicht. Lust, ambitie, persoonlijke ontwikkeling, het schoot er grotendeels bij in.
De eerste generatie na de tweede wereldoorlog heeft de omslag meegemaakt. Toenemende welstand en een ruimere blik op de wereld dankzij de massamedia heeft het verstikkende plichtleven doorbroken. Nu werden ook rechten legitiem. De “Universele Verklaring van de Rechten van de Mens” dateert van 1948 en heeft deze evolutie dan ook mee in de hand gewerkt. Ook eerder waren er grote verklaringen in min of meer dezelfde geest zoals de “Magna Carta” uit 1215, de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring uit 1775 en de Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger uit 1789. De maatschappelijke voorwaarden waren echter volledig anders dan in 1948. Toen wilden we lessen trekken na de catastrofe van de oorlog en werden we gevoed door nieuwe ontdekkingen, die mensvisie en wereldbeeld veranderden.
Het gebrek aan discipline komt nu net voort uit de overbeklemtoning van rechten, die uitgerokken worden ten nadele van plichten, die worden ingekrompen. De balans is zoek. De gemiddelde burger vindt zichzelf een hele piet, daartoe dagelijks gestimuleerd door de alomtegenwoordige publiciteit, het is wat jij wil. Er is een gigantisch tekort aan discipline in de publieke ruimte, op straat zeg maar. Maar eveneens in de maatschappelijke attitude. Zo houden bepaalde kranten haar lezers voor hoe belasting kan worden ontweken. Banken zetten constructies op in verre landen om haar begoede klanten te behoeden voor de belastingdienst. Activistische rechters breiden de mensenrechten dan weer uit tot niet-europese vreemdelingen in het buitenland. Een rechtbank legde de overheid zelfs dwangsommen op bij het niet honoreren van een hoogst twijfelachtige asielaanvraag. Kortom : de rechten zijn doorgeschoten ten nadele van de plichten. Het resultaat is veralgemeende decadentie. Nodig is maatschappelijk bewustzijn, maatschappelijke vorming en het aankweken van een maatschappelijk reflex.
Politiek, media, economische spelers, zelfs rechtbanken geven het slechte voorbeeld, de burger volgt. Hij houdt, in volle coronatijd, feestjes met veel te veel mensen dicht opeen. Schrijnend is het gebrek aan politieke moed en initiatief, althans tot nu toe, in de coronacrisis. Wat we nodig hebben zijn voorbeelden. Er is behoefte aan een publieke moraal.
Hoe dat komt legde voormalig Duits president Herzog haarfijn uit bij het bezoek van de Chinese president Jiang Zemin. Aristoteles en Confucius maakten onderscheid tussen Recht en Ethiek. In de westelijke wereld kreeg het Recht en daarmee de burgerlijke vrijheden een groter gewicht, in de Confuciaanse traditie de Ethiek en de burgerlijke plichten. Elk politiek systeem neigt naar haar extremen.
Voormalig Amerikaans president Kennedy : vraag niet wat uw land voor u doen kan, vraag wat u doen kan voor uw land. Deze voltreffer klopt niet. Het is niet Ik of Wij, het is Ik en Wij.
Dat geldt zowel in morele zin als in de relaties van de burgers onderling en in de maatschappelijke verhoudingen. Zo kunnen sociale rechten slechts worden toegekend na vervullen van plichten : betalen van bijdragen. Het is het principe van gelijk oversteken voor iedereen.
In tegenstelling tot het laat-maar-waaien-iedereen-zijn-zin-verhaal is een deel van de bevolking wel degelijk gevoelig voor het gemeenschappelijke wij. Koen Verhelst (2) becommentarieerde de uitslag van een enquête bij een Nederlandse lokale krant, waaruit bleek dat 64,2 % van de reageerders voorstander zijn van de herinvoering van de dienstplicht. Het zou tevens een oplossing zijn voor de hangjeugd en die jeugd die thuis geen normen en waarden heeft meegekregen.
Ook Sander Schimmelpenninck (3) betoogt dat de dienstplicht weer moet worden ingevoerd. Een fitte, gedisciplineerde bevolking met een gedeelde identeit is altijd goedkoper dan een verdeelde maatschappij vol tribaal zelfbeklag. De meeste studies bestaan bovendien voor een flink deel uit bezigheidstherapie en kunnen best wat korter. Een artikel in het Laatste Nieuws (4) over dit thema lokte 272 reacties uit, zeer gemengd van inhoud. Haar peiling leverde 47 % pro dienstplicht op bij jongeren, 58 % bij de Vlamingen en 65 % bij de Belgen. Kan je uit deze sporadisch bijeengesprokkelde signalen afleiden dat de bevolking meer door het plichtverhaal wordt bewogen dan politiek en media ? Dat zal je pas weten als het een politiek thema wordt.
In 1998 prees Helmut Schmidt (5) het plichtjaar aan voor iedereen op 18-jarige leeftijd. Zijn boek lokte heibel uit in Duitsland, gezien de figuur van de auteur. We zijn nu 22 jaar later en hij lijkt gelijk te hebben, wat iets anders is dan gelijk te krijgen. Zijn boodschap was goed doordacht. Rechten verwijzen naar plichten en omgekeerd. Aan rechten is er echter meer dan genoeg, aan plichten schort het, de balans is uit evenwicht. Als burgerschap slechts een optelling van rechten is, valt het langzaam uiteen : eroderend burgerschap. Daarom pleit Schmidt voor een plichtjaar.
De roep om plichten volgt uit een ervaren tekort. Plichten drukken fatsoensnormen uit. Schmidt : waarom moeten wij dulden dat de muren van onze huizen, bruggen en metrostellen met verf worden besmeurd en waarom schrijven scholen en universiteiten niet voor dat scholieren en studenten hun gangen en toiletten schoon houden ? En verder : de natuur heeft ons geprogrammeerd naar zelfbehoud, voortplanting en verdediging van ons territorium. Onze genen zijn niet ingericht op vreedzaam samenleven. Wij kregen instincten mee, geen deugden. Ten slotte : Vele leraars haken af, andere hebben de antiautoritaire opvoeding omarmd. Zij verzaken bewust hun scholieren natuurlijke autoriteit aan te leren. Het slagwoord voor deze houding is permissiviteit. Permissiviteit is ongeïnteresseerde tolerantie, iedereen doet maar een dotje. Een permissieve opvoeding, die van elke autoriteit afziet, is geen opvoeding.
Peter Sloterdijk (6) is een Duits filosoof met krachtige stellingen. We moeten de verwildering van de mens de baas worden. De media zijn ontremmingsmedia geworden, die opwindingsproducten aanbieden. Er is een gewelddempende cultiveringscultuur nodig. Hij citeert Nietzsche : telen, temmen, domesticeren, cultureren. De mens is een halffabrikaat, dat moet opgevoed worden. Beschaving moet worden aangeleerd, desnoods er worden ingestampt. Deze zinnen komen provocerend over. In de grond geeft het echter wel degelijk de elementaire condition humaine aan. De baby is een halve wilde, uitsluitend gericht op zichzelf, die moet worden opgevoed.
Wat nu is een plichtjaar ? Het is een opgelegde periode van maatschappelijke vorming, verantwoordelijkheidsgevoel, maatschappelijke vaardigheden, contact met kansrijken en kansarmen, voor alle jeugdigen, bijvoorbeeld op de leeftijd van 18 jaar of na beëindiging van het middelbaar onderwijs.
Individuele politici menen soms het licht te zien en vuren dan een losse flodder af : stages in ziekenhuizen of veralgemeende burgerdienst. Welnu, slecht of gewoon niet doordacht. Want ontvangende instellingen en organisaties zitten niet te wachten op 40 % - om maar een cijfer te noemen – ongemotiveerde krachten, het verzwaart aanzienlijk hun werkbelasting. Een snelle oplossing riskeert het omgekeerde te bereiken van wat men beoogt. Militair vakbondsman Jean De Bie (7) : het leger is geen jeugdbegeleidings- of jeugdzorgorganisatie.
Daar noch de media, noch opiniemakers, noch politici de kwestie grondig overdenken – waar dienen die politieke studiediensten voor ? - veroorloof ik mij een ontwerp van programma voor te stellen, dat ik doorstuur aan de politieke partijen. Ze zullen niet reageren, zo gaat dat, maar ik doe wat ik meen te moeten doen.
1. Ethisch uitgangspunt volgens Schmidt : de bereikte mate aan democratie en welstand kan maar behouden blijven, indien het individu zich niet slechts op zijn burgerrechten beroept, maar ook zijn burgerplichten vervult en verantwoordelijkheid opneemt voor het algemeen belang.
2. Sociologisch uitgangspunten volgens Schmidt : het onderwijs is te eenzijdig gericht op beroepsvorming, op techniek en pragmatiek, met verwaarlozing van algemene vorming tot burger. De functionele elite heeft een deel van haar autoriteit verloren, wordt door de burger waargenomen als vooral gericht op eigen voordeel en voortbestaan en als te weinig dienstbaar. Het belangrijkste opvoedingskanaal vandaag lijkt de televisie met haar diffuse programmatie rond ontspanning en afleiding. De klasse van de managers heeft de ondernemer verdrongen, voor haar telt slechts gewin. In de politieke economie speelt eigenbelang de hoofdrol en wordt de maatschappelijke verantwoordelijkheid beperkt tot eigenbelang. Voorbeeld : dienen al die apps een maatschappelijk doel ?
3. Doelstelling :
-gedisciplineerd en respectvol leren omgaan met de anderen, met je eigen dagschema, met je korte termijndoelen, met hygiëne;
-het waardenpatroon van de Verlichting leren kennen en in zichzelf opnemen als kernwaarden van onze democratie, richtinggevend voor persoon, omgeving, maatschappelijk functioneren, godsdienst, vrije tijd.
-kennis maken met instellingen van de E.U. en met haar lidstaten;
-fysieke paraatheid op punt stellen en/of houden;
-aanbod cursussen zoals eerste hulp, rijvaardigheden en rijbewijs, elementair inzicht in de functie van geld, in bankieren, verzekeringen, persoonlijke financiële huishouding, schulden, aansprakelijkheid, contractrecht, indeling en organisatie en functioneren van rechtbanken. Eventueel zelfs poetsen, klussen, koken. Verantwoord leren omgaan met sociale media, met het andere geslacht, verantwoordelijk ouderschap, feiten over verslavingsmiddelen. Elementaire training in de drie landstalen.
5. Korte stages in de zorg, in het vrijwilligerswerk, bij contactopsporing corona, echter slechts voor de gemotiveerden. Voor de niet-gemotiveerden : opkuisen van publieke ruimtes, bijvoorbeeld na feestnacht.
Randvoorwaarden :
1. Internaatverblijf of een andere vorm van min of meer permanent samenwonen, met leeftijdsgenoten van alle klassen en afkomst;
2. Inkorten van opleidingen in het onderwijs om ruimte te maken voor het plichtjaar door schrappen van onderwijsballast, die er wel degelijk is;
3. Omkadering door leidinggevenden uit het leger, vakbonden, werkgeversorganisaties, sportwereld. Een dienende rol voor experten uit de menswetenschappen, maar zeker geen leidende rol om te vermijden dat het een soort halfzachte welzijnsaangelegenheid wordt, wat net niet de bedoeling is; het moet noch een militaire noch een welzijnsaanpak worden.
4. Behoud van kinderbijslag, gratis abonnement tram-bus-trein, gratis kost en inwoon, eventueel kleine dagvergoeding;
5. Stageverlenende organisaties moeten voordeel trekken en zo weinig mogelijk extra worden belast;
6. Duur : 6 maanden of langer. Dit houdt het concreet, met een gevuld programma, met perspectief voor de deelnemers en zonder verveling. Ze moeten zowel iets kunnen bijleren als zichzelf leren kennen en zich leren gedragen in relatie tot anderen.
7. Financiering : in eerste instantie door bezuinigingen op andere uitgaven, bijvoorbeeld partijfinanciering, oerwoud van subsidies, institutionele reorganisatie. Risico : het zal meteen worden weggewuifd als niet realistisch. Korte-termijn-politici kennen maar 1 methode : altijd bijbouwen, koterij op koterij. Als we nu eens zouden beslissen : nieuwe uitgaven alleen tegenover schrappen van uitgaven ?!
Politici zullen het gebrek aan draagvlak inroepen om niets te moeten doen (8). Draagvlak is een schaamlap voor het gebrek aan verantwoordelijkheidszin. Als het plichtjaar weer op zijn Belgisch zou worden opgevat - halfslachtig, slecht voorbereid, slecht georganiseerd, permanente improvisatie, chaotische bevoegdheidsverdeling – dan hoeft het niet want dan slaat de appetijt van de jongeren om in weerzin.
Het zal er bovendien maar van komen als grote buurlanden het voorbeeld geven. Vijf minuten politieke moed is immers slechts een uitsmijter voor de media, verder zonder inhoud.
Ter afsluiting : het plichtjaar is een pragmatisch instrument in een overspannen samenleving, die uit balans is geraakt in de verhouding tussen individu en gemeenschap. Dat is een constante in de geschiedenis, de balans slaat van het ene uiterste door naar het andere. Correctie is dus altijd aangewezen. Voorbeeld bij uitstek is de extreme verloedering van het kapitalistisch systeem, waarin geld draait om geld en een doel op zichzelf is geworden. Pleiten voor een plichtjaar is dan ook niet ideologisch aangedreven, niet dus vanuit een obsessie met orde en tucht. Het is tijdelijke noodzaak.
Noten :
(1) : Bosman, A. Geciteerd in : Vrieze, J. De, Onderzoek is de hand aan de kraan, De Groene Amsterdammer, 16/04/2020.
(2) : Verhelst, K., Uitslag stelling : voer dienstplicht weer in, BN De Stem, 20/01/2012.
(3) : Schimmelpenninck, S., Maatschappelijke dienstverlening is helemaal geen slecht idee, De Volkskrant, 02/02/2020.
Idem : De dienstplicht moet weer ingevoerd worden, Esquire, 06/07/2016.
(4) : De Grote Peiling : 2 op 3 Belgen willen dienstplicht weer invoeren, maar jongeren zelf veel minder happig, Het Laatste Nieuws, 12/03/2018.
(5) : Schmidt, H., Auf der Suche nach einer öffentliche Moral, Deutsche Verlags-Anstalt, 1998 en Taschenbuchaufgabe Wilhelm Goldman Verlag, 2000.
(6) : Sloterdijk, P., Regeln für den Menschenpark, Suhrkamp, 1999.
(7) : Debie., J., geciteerd in : Schimmelpenninck, S., De dienstplicht moet weer ingevoerd worden, Esquire, 06/07/2016.
(8) : Grosemans, K., Waarom het herinvoeren van de dienstplicht geen goed idee is, De Morgen, 05/03/2017.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten