10. DE ONTDEKKING VAN DE WERELD.

De ontdekkingsreizen van de 15° en 16° eeuw waren aanvankelijk een tweestrijd tussen Spanje en Portugal. Deze strijd tussen de twee toonaangevende katholieke naties kon de toenmalige paus niet op zijn beloop laten. Hij zorgde ervoor dat de kemphanen hun geschillen bijlegden en hun aanspraken eerlijk verdeelden. Het gezag van de paus was absoluut, niet slechts omwille van haar religieus karakter, maar vooral door de algemene aanvaarding van dit gezag door de kleine, verdeelde rijken en rijkjes. Door een pauselijke bul kon een overeenkomst tussen twee koninkrijken ook bindend worden verklaard voor de andere katholieke koninkrijken, allemaal dus, althans in het westerse deel van de wereld. Het fameuze verdrag van Tordesillas werd gesloten in 1494, twee jaar na de aankomst van Colombus op de Caraïben. Het verdeelde de wereld in een Spaanse en een Portugese invloedssfeer en werd bekrachtigd door de paus. Het werkt vandaag nog na. Het is de reden waarom Brazilië Portugees spreekt en de rest van Zuid-Amerika Spaans. De Portugezen hadden Brazilië al ontdekt, maar hielden hun ontdekking geheim en hebben in dat beroemde en beruchte verdrag de Spanjaarden gerold. Tordesillas is de plaats waar het verdrag getekend werd. De exacte plek kan bezocht worden. Het verdrag blijft voor de Portugezen nog altijd een historisch moment van glorie, want de Spanjaarden voelden zich altijd superieur - nu nog - maar toen waren de rollen een keer omgekeerd.

Ondanks deze onweerlegbare successen, die van Portugal de wereldmacht van die tijd maakten en van Lissabon het Silicon Valley van die tijd, was er bij mijzelf altijd iets van twijfel blijven hangen. Bij elk bezoek weer aan de historische plekken in de Algarve - waar het zogenaamd allemaal begon -  kwam die vraag opzetten : is het niet te simplistisch als uitleg dat Spanje de vijand was en te besluiten dat de zee de enige uitweg bood ? Immers, op dat moment wisten de Portugezen weinig van de zee, buiten wat ervaringen van kustverkeer. In het wilde weg de oceaan op zeilen, gewoon voor de wind wegvaren om de wereld te gaan ontdekken ? En met welk soort boten ? En met welke navigatietechniek ? En hoe konden ze de weg naar huis terug vinden ? Kortom, het is onwaarschijnlijk dat je aan ontdekkingsreizen begint met een zo goed als leeg blad. Natuurlijk, Hendrik de Zeevaarder verzamelde rond zich een keur aan zeekapiteins, cartografen, astronomen, scheepsbouwers, zeilmakers, zeelui, soldaten, koks, artsen enz. Die zullen hun ervaring hebben gebundeld ofschoon er nooit sprake was van een echte nautische school, dat blijkt een verhaal te zijn, dat ontsproten is aan de behoefte aan heldenverering. Maar hoe dan ook moeten er toch aanknopingspunten geweest zijn, verhalen van vroegere reizen, zeekaarten ongetwijfeld. Alles bij elkaar opgeteld en afgewogen gaapt er toch een kloof tussen wat de Portugezen van de zee en de zeevaart maar kenden en hun enorme prestaties. Was het materieel mogelijk of was er geheime kennis in het spel ?

Mijn twijfel werd grandioos beantwoord door Gavin Menzies, een gepensioneerde scheepskapitein van onderzeeërs van de Royal Navy, die zowat alle wereldzeeën had bevaren. Hij schreef er een opzienbarend boek over : 1421, het jaar waarin China de Nieuwe Wereld ontdekte. Een fascinerende titel, die de appetijt wekt. Welnu, de lezer blijft niet op zijn honger zitten.

Het is door dat boek nu wel zeker dat Hendrik de Zeevaarder de verovering van Ceuta op de Moren heeft aangegrepen om ter plaatse in Noord-Afrika informatie en documentatie in te winnen over de onbekende wereld. Hij leerde er hun wendbare dhows kennen en hoorde dat de route naar de specerijeneilanden langs het westen ging en ook dat de aarde rond is. Hij kreeg er de beschikking over zeekaarten en verhalen over nog te ontdekken gebieden en eilanden. Zo kreeg zijn goddelijke roeping de technische handen en voeten, nodig om de christelijke gemeenschappen in India te gaan verdedigen en de islam de pas af te snijden. Daarnaast was natuurlijk ook nog geld nodig, veel geld. Daar stak het toeval een handje toe. Madeira, ontdekt in datzelfde jaar 1421, bleek een bron van rijkdom te zijn na de aanplant van wijnstokken en suikerriet. Madeira plus de koninklijke schatkist en de Orde van Christus financierden de ongeziene avonturen overzee.

Volgens Menzies echter waren het de Chinezen die de wereld ontdekten. Zij brachten de wereld in kaart en bereikten een doorbraak in het navigeren op de sterren, waarop Portugal en Spanje later opportunistisch verder bouwden.

Daarom neem ik u even mee op een spannende uitstap naar het China van 1421 en Menzies is onze gids ! Als kapitein van onderzeeboten had Menzies een grote kennis verworven van astronavigatie, heersende winden, zeestromingen en van de technische lectuur van oude zeekaarten. Aldus kon hij een dimensie van terreinkennis toevoegen aan het toch hoofdzakelijk theoretisch geschiedenisonderzoek. Hij stroopte wereldwijd natuurhistorische musea en archieven af op zoek naar bronnen voor zijn zoektocht naar de Chinese ontdekkingsreizen overzee. Dat was ook de enige mogelijkheid bij gebrek aan Chinees bronnenmateriaal, dat systematisch en doelbewust werd vernietigd door de opvolger van de keizer, die alles mogelijk had gemaakt maar het land financieel ook had uitgeput : Zhu Di.

Diens hoogtepunt als keizer was nieuwjaarsdag 2 februari 1421. Op die dag werd de nieuw gebouwde Verboden Stad van Beijing plechtig ingehuldigd. Op het banket zaten 26.000 gasten aan, waaronder talrijke koningen en hoogwaardigheidsbekleders van de hele, toen bekende wereld. Het banket telde 10 gangen, die werden opgediend op fijn porselein. Europeanen waren niet uitgenodigd, zij werden beschouwd als achterlijk. Ter illustratie : drie weken later huwde de Engelse koning Hendrik V met Catharina de Valois. Het banket in London was beperkt tot stokvis op sneden oud brood dat dienst deed als bord.

Het Chinese leger, dat al die gasten vervoerde, telde een miljoen manschappen, bewapend met geschut. Hun armada had schepen die 2000 ton lading konden innemen en waren bewapend met buskruit, kanonnen, mortieren, brandende pijlen en bommen die bij ontploffing stront over de vijand uitsproeiden. Het Engelse leger - toonaangevend in Europa - telde in de strijd tegen Frankrijk 5.000 man, bewapend met handbogen, zwaarden en spiesen. Ze werden het kanaal overgezet in vier vissersboten, die de hele tijd op en neer voeren. De Chinese vloot die de hoge gasten terug naar huis bracht bestond uit 100 schepen met 30.000 man aan boord. En die armada schreef geschiedenis en verzamelde terreinkennis, die verder bouwde op de Chinese wetenschappelijke traditie. Zo had men bijvoorbeeld veel vroeger al, in 1300, nieuwe sterren ontdekt en wat wij nu de komeet van Halley noemen, was hen al bekend sinds 240 voor Christus. Kortom, de Chinese beschaving was de hoogste ter wereld op een moment dat Europa nog in de donkere middeleeuwen vertoefde.

Welnu, de armada aan vloten die de hoge gasten van Beijing terug naar huis bracht, had als opdracht vervolgens door te zeilen om de hele wereld in kaart te brengen en nieuwe navigatietechnieken op punt te stellen. Ze navigeerden op de Poolster, die hoog boven de Noordpool staat. Maar in het zuidelijk halfrond was die Poolster niet te zien. Ze hadden wel al het kompas uitgevonden, maar er was geen richtpunt. Uiteindelijk slaagden ze erin de exacte positie van de geelwitte reuzenster Canopus te bepalen, loodrecht boven de eilandengroep van de Falklands. Deze prestatie deden ze nog eens over door op de Zuid-Shetlandeilanden de positie te bepalen van de twee belangrijkste sterren van het Zuiderkruis. Dat betekende een definitieve doorbraak in de techniek van het navigeren op de sterren. Op het einde van de reis voer één vloot terug naar huis via Australië en een andere - maar dat is niet helemaal overtuigend - zou Groenland verkend hebben en eromheen hebben gevaren, wat, gezien de periode na een ijstijd, mogelijk moet zijn geweest.

Het boek van Menzies is overrompelend. De materiële bewijzen van documenten, teruggevonden artefacten, herinneringsstenen, ingevoerde dieren en planten, delen van vergane schepen vormen in hun samenhang een onweerlegbaar bewijs van de Chinese ontdekking van de wereld. Het had de middelen van het land echter zodanig uitgeput, dat de volgende keizer China hermetisch afsloot van de buitenwereld en alle herinneringen aan de expansie deed vernielen, inbegrepen zeekaarten, bibliotheken, droogdokken enz. Maar het zijn wel degelijk de Chinezen geweest die de wereld ontdekt hebben.

De algemene en zelfvoldane scepsis van de historici - ook op internet - slaat dan ook eerder terug op rancune tegenover de buitenstaander Menzies, die door zijn technische kennis en veldwerk meer vermocht te ontdekken dan zijzelf als kamergeleerden. Er is geen bewijs houden zij nog steeds hardnekkig vol, daarmee de inertie illustrerend van een gesloten beroepsgroep. Geschiedenis blijkt telkens weer onze geschiedenis te zijn, onze interpretatie van. Het China van vandaag blijkt opnieuw open te staan voor de verkenning van haar geschiedenis, we zullen er wellicht nog van horen.

Er is, tot slot, iets dat wringt aan het woord ontdekken. Tegenwoordig moet je alles ontdekken : een nieuw wasmiddel, een nieuw model auto, de nieuwe iphone, het begrip is gebanaliseerd. Jammer eigenlijk. Want wanneer ontdek je iets ? Madeira bijvoorbeeld werd ontdekt door de Portugezen toen daar nog niemand woonde. Dat kan je een ontdekking noemen. Maar de meeste ontdekte gebieden werden reeds bewoond door inheemse stammen. Kan je dan nog van ontdekking spreken ?!  Zit daar niet een hoogmoedig koloniaal tintje aan ? Is het niet beter onze geschiedschrijving wat te matigen van toon en te spreken van het in kaart brengen van ?!

De Portugezen en de Spanjaarden kijken na lectuur van dit boek natuurlijk op de neus. Dat is niet nodig. Hun ontdekkingsreizen waren een mijlpaal voor Europa. Dat blijven ze. De historische waarheid doet geen afbreuk aan hun prestatie. Maar de Chinezen waren eerst, dat is een feit.

Herman van Schoten, Schoten, België, 18/04/2010.
alle rechten voorbehouden : Herman van Schoten.