Hoort Oekraïne bij Europa? Historicus en Ruslandkenner Pierre Rollain(1): Oekraïne maakt, net als Rusland, deel uit van Europa.
Een sofisme! En dat voor een universitair geschoolde! Laten we duidelijk zijn en een onderscheid aanbrengen tussen wensen en realiteit. Gezien de Russische inval is het aangewezen Oekraïne, dat verlangt naar opname in NAVO en E.U., inderdaad uitzicht te geven op lidmaatschap. Al kan het wel 10 jaar duren voor ze met name zouden voldoen aan de toetredingsvoorwaarden van de E.U. Er is ook eigenbelang mee gemoeid: de controle over de kerncentrales en de verankering van de graanschuur binnen Europa. Dat zijn harde Europese belangen.
Et alors?! Wat is dan nog het belang van de discussie : Europa of niet ? Boeken dicht, fait accompli?
Neen, je moet wel een zuivere lijn in het denken aanhouden en niet krom denken. Je moet je wens niet argumenteren met een vals en populistisch argument. Er kunnen weliswaar uitzonderlijke argumenten zijn voor toetreding tot de E.U. Bijvoorbeeld ook voor Israël, ofschoon er nooit over wordt gesproken en dat land economisch wellicht geschikter is dan Bulgarije en Roemenië, die er wel bijhoren. Bovendien zou je dan Israël in toom kunnen houden. Out of the box-denken?!
Wat is Europa? Is Europa een apart continent ? Valt Europa geografisch af te bakenen? Staat Europa gelijk aan de Europese Unie ? Is Europa een territoriaal begrip, een geestelijke constructie of beide?
Als ik de wereldbol op mijn bureau ronddraai, dan stel ik vast dat Europa een deel is van het grote aziatische continent, een subcontinent dus en vrij klein in vergelijking met de hoofdmacht. We zijn een geografisch aanhangsel. De Middellandse Zee is een natuurlijke grens, in het oosten worden de Oeral, de Kaspische Zee, Zwarte Zee, Dardanellen aanzien als grens tussen Europa en Azië. Het is echter louter conventie.
Je kan Europa laten samenvallen met de Europese Unie. Dan zijn er nogal wat afvallers: Albanië, Bosnië en Herzegovina, Kosovo, Liechtenstein, Moldavië, Montenegro, Noord-Macedonië, Noorwegen, Syrië, Turkije, Verenigd Koninkrijk, IJsland. Neem je de landen van de Europese Economische Ruimte erbij, dan worden Liechtenstein, Noorwegen en IJsland europees. Neem je de kandidaat-landen erbij, dan krijgen ook Albanië, Montenegro, Servië, Noord-Macedonië en Turkije een europees stempel in hun paspoorten. Velen zullen dit al minder evident vinden. Zwitserland ten slotte is een geval apart, het is noch lid noch kandidaat-lid maar onderhoudt zoveel verdragtechnische overeenkomsten met de E.U., dat ze er zowel economisch als politiek bijhoren.
Als je Europa ziet als een theoretische constructie van de geest, dan wordt het zeer ruim. Vermits Russische componisten en schrijvers wereldvermaard zijn met Europees aandoende artistieke prestaties, is er geen twijfel aan de plaats van Rusland binnen Europa. St. Petersburg met name is een op Europese leest (na)gebouwde stad. Natuurlijk, die europese geest was beperkt tot een kleine sociaal-economische en culturele elite, waar de massa geen uitstaans mee had. Een zekere elite gedroeg zich Europees, is dat voldoende om het land Europees te noemen?
Je kan het fundamenteler zien. De kern van Europa is haar identiteit. Hoe definieer je die? Auteurs vermijden de kwestie en beperken zich graag tot beschrijvende verhalen over de wordingsgeschiedenis van de Europese Unie. Dat doen bijvoorbeeld van Middelaar(2) en Vos(3), de eerste in een bescheiden boekje, de tweede met een voltreffer: Dit is Europa. Het is een fascinerend boek, dat je als verplichte kost zou willen opleggen aan middelbare scholieren. De vraag naar identiteit echter wordt niet beantwoord. Het was wellicht niet de opzet van de auteur, hij benadert de wordingsgeschiedenis van Europa procesmatig. Nochtans wekt de titel van zijn boek de verwachting van omschrijving van de Europese identiteit…
Paul Valéry(4) schuwt de definitie niet. Hij schreef zijn essay in 1919, een tijd waarin normeren nog heel normaal was. Europees beschouwt hij alle volkeren die de historische erfenis ondergingen van Griekenland, Rome en het christendom. Mee eens of niet, het is in elk geval discriminerend, in de letterlijke zin van onderscheid aanbrengen.
Griekenland is de bakermat van onze beschaving. Athene schonk ons de wetenschappelijke methode van denken. Instrumenten als definities, axioma’s, theorema’s, lemma’s kwamen eruit voort en als eerste wetenschap de geometrie, die model stond voor andere, zelfs voor kunsten en filosofie. Haar belang is voor iedereen in onze tijd evident duidelijk. De wetenschappelijke benadering van de dingen komt uit Griekenland. Democratie is overigens een Grieks woord = de macht van het volk. Wie geen kind is van de Griekse beschaving is geen Europeaan.
De Romeinen schonken ons een bestuurscultuur. De sporen van het Romeins recht zijn in elk Europees land aanwezig in de vorm van wetgeving, instituties, organisatiemodellen, magistratuur. Goed bestuur is essentieel voor beschaving. De Romeinse bestuurscultuur bakent territoriaal af wie er wel en wie er niet toe behoort. Wie niet schatplichtig is aan de Romeinse bestuurscultuur is geen Europeaan.
Het christendom kregen we van de Joden. Het is een heilsleer die zich verbreidde over de streken die de Romeinen veroverden. Het bracht de Europese geest tot leven, als aanvulling op de rationele benadering van Grieken en Romeinen. De mens werd een kind van God. Aan de behoeftige moest gegeven worden, caritas werd haar sociale opdracht. Het christendom nam de Romeinse bestuurscultuur over en vestigde haar hoofdstad in Rome. Voor de goede orde: orthodox-christelijke kerken maken deel uit van deze traditie. Wie niet voortkomt uit de christelijke geest is geen Europeaan.
Deze drie sokkels onder het fundament, waarop Europa is gegroeid, vormen in hun samenhang de basisstructuur van Europa. De Griekse en christelijke wortels zijn niet strikt territoriaal, de Romeinse wel. Natuurlijk, aan elke ontwikkeling kleeft misbruik. Gezien met onze ogen van nu was de slavernij het zwakke punt van Athene en Rome en de inquisitie van het christendom. Het christendom legitimeerde tevens de kolonisering van grote delen van de wereld. Europa staat niet uitsluitend voor grote hoogten, maar tevens voor diepe diepten. Die mogen dan wel de fundamenten hebben aangetast, maar hebben niet geleid tot onherroepelijk betonrot.
Een indrukwekkend drietal inderdaad. Maar wellicht toch ook gedateerd. Ik matig me het lef aan drie factoren toe te voegen: de Verlichting, het marxisme en de verzorgingsstaat.
De Verlichting tilde de mens op uit zijn afhankelijkheid van geestelijke en wereldse machten. Het was een reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof. De mens is begiftigd met rede en kan deze ontwikkelen in eigenbelang en in het belang van de samenleving. Het was een eerste golf van emancipatie, die door Europa trok. Niet godvrezendheid is de grootste kwaliteit, maar geloof in eigen kunnen. Zo word je mens.
Het marxisme is een Europese uitvinding, ofschoon zwaar misbruikt in voormalige communistische landen. De kern ervan was medemenselijkheid maar daarin verschilt het nochtans fundamenteel van het christendom. Het marxisme viseerde de maatschappelijke positie van de arbeider, het christendom aanvaardde elke maatschappelijke constructie, waarvan het meestal een instrument werd. Het marxisme mag dan ook zijn historische voet zetten naast het christendom.
De verzorgingsstaat ten slotte is de actuele versie van het beschaafde, humane Europa, het is als het ware Europa 2.0. De mens is verantwoordelijk voor zijn lot en leven, maar tegenslagen kunnen hem zodanig terugwerpen, dat hij een reddingsboei nodig heeft. Klassiek is het stelsel van sociale wetgeving, die ons wordt benijd in vele delen van de wereld. Het is de maatschappelijke versie van de christelijke caritas.
Europa wil de burger niet overleveren aan de brutaliteit van de markt, maar hem beschermen in vitale aspecten van zijn bestaan. De welvaartsstaat en de sociale zekerheden lijnen Europa af tegen de American way of life van het recht van de sterkste.
Democratie daarentegen is geen discriminerend kenmerk omdat er soorten democratie bestaan. De Amerikaanse democratie heeft zichzelf wereldwijd geëxporteerd als extreem liberale democratie. Europa daarentegen hanteert een sociale democratie en Rusland een autoritaire democratie, slechts in formele zin dus en verder zonder inhoud. Overigens waren de Atheners niet zo democratisch als ze deden voorkomen. De economie dreef gedeeltelijk op slavernij en ze legden hun imperialistische macht op aan het eiland Milos, waarvan, bij weigering de Atheense bond te vervoegen, de mannen werden gedood en de vrouwen en kinderen in slavernij afgevoerd.
Op grond van het bovenstaande kom je terug op de vraag of Oekraïne een Europees land is en dat geldt uiteraard ook voor Rusland. Ze hebben weliswaar christelijke kerken, maar hebben noch de Griekse noch de Romeinse zegeningen ondergaan zoals wij. Ook op de schaal van Verlichting en verzorgingsstaat scoren zij laag tot ondermaats. Het communisme kenden zij in zijn aberrante vorm.
Toch moet Oekraïne erbij! De politieke realiteit dwingt om historische definities en sociaal-economische maatstaven opzij te zetten. Door de Russische inval zou Oekraïne straks zomaar een Europees land kunnen worden. Ze zullen dan wel meer dan een tandje moeten bijsteken, aan een Europees financieel infuus gelegd worden, democratisch overleg leren, de corruptie aanpakken, die blijkbaar verankerd is in hun manier van zijn. Een illustratie van hun nog maar pril Europees karakter, het is voorlopig meer willen dan kunnen.
Ook over andere landen kan je twijfels formuleren. Twijfel blijf je houden bij het angelsaksisch model van het VK en, sinds Rutte, ook van Nederland. Zij neigen naar de onverkorte toepassing van het brutale Amerikaanse kapitalisme. De corona-crisis zal wellicht ook hen opnieuw bewust maken van het belang van de Staat tegenover de macht van de privé-sector, met name de multinationale ondernemingen. Er zijn dingen die aan de Staat behoren zoals met name rechtspraak en infrastructuur. En er zijn dingen die de privé-sector toekomen. Maar als je bijvoorbeeld ziet hoe de vrije markt in Nederland omgaat met huisvesting en ouderenzorg, dan weet je het wel.
Twijfel ook aangaande de zogenaamde open samenleving van de groene rakkers. We zouden iedereen moeten verwelkomen, historische aanspraken zijn van geen tel! Welnu, dat zou het einde worden, niet alleen van de groene partijen, maar tevens van de Europese utopie en het zou de ondergang op zijn Romeins versnellen.
Corona en Oekraïne zouden een nieuw Europa kunnen baren: meer samenhang, meer bescherming van de burger, duidelijke identiteit, grenzen, eigen positie tegenover de VS en tegenover Rusland. Als de Franse president Macron daarin het voortouw wil nemen en daarmee eeuwige glorie op zijn revers wil spelden, dan mag dat.
Zo gezien heeft Poetin, net als zijn vriend Trump, een impuls gegeven aan het Europees bewustzijn.
Noten:
(1): Rollain, P., l'Ukraine fait partie de l'Europe, comme la Russie, Le Figaro, 06/03/2022.
(2): Middelaar, L. van, Een Europees pandemonium, Historische uitgeverij Groningen, 2021.
(3): Vos, H., Dit is Europa, Borgerhoff en Lamberigts, 2021.
(4): Valéry, P., De crisis van de geest, Uitgeverij Vleugels, 2020.
Herman van Schoten, Schoten, België, 06/03/2022.
Alle rechten voorbehouden : vanschotenherman@gmail.com.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten